लेख चुकून भाषा विभागात गेला आहे. क्षमस्व.

--

मी त्यांचा शोधनिबंध वाचला :
(पीडीएफ प्रत)
यात संख्याशास्त्र आणि कार्यकारणभाव यांच्यातला तात्त्विक संबंध गोंधळलेला आहे. अर्थात या दोघांनी विनोद म्हणून हा निबंध लिहिलेला असावा.

त्या विषयातल्या समाजाशी खूप ओळख नसल्यामुळे त्या लोकांचे "एप्रिल-फूल" विनोदी निबंध कसे ओळखावे ते माहीत नाही.

"अमुकतमुक प्रयोग म्हणजे जवळजवळ देवच सापडला" हे वाक्य मात्र काही सापडल्याच्या आनंदासाठी (किंवा काहीतरी सापडणे कठिण आहे, या अनुतापासाठी) काव्यात्म रीतीने अनेकांनी वापरलेले आहे. (कदाचित विनाश पावलेल्या, अत्यांत मोठ्या "हस्तिदंती चोचीच्या सुतारपक्ष्या"ला एक-दोन पक्षी-वैज्ञानिक "लॉर्ड गॉड बर्ड" म्हणतात, ते आठवले.)

आता हा प्रयोग करून बघूया :

माझे असे म्हणणे आहे की आज मला कार्यालयातून घरी जाणे हे भविष्यकाळाला/देवाला मान्य नाही आहे.
म्हणून मी असा निर्णय करतो की जर "पाय"चे आकडे १०००-१०१० असे असतील १२३४५६७८९०, (याची शक्यता खूप कमी आहे, आणि हे खरे आहे की नाही हे तुम्हालाही तपासता येईल) तर मी आज घरी जाणार नाही, ऑफिसातच झोप काढेन.

यातून वरील "फ्यूचर कॉझॅलिटीला" (भविष्य हे वर्तमानकाळातील कार्याचे कारण हे प्रमेय) काही समर्थन-विरोध मिळेल का? तुम्ही सांगितल्यास मी हा प्रयोग करण्यास तयार आहे.

नाहीतर माझ्या प्रमेयात आणि नील्सन यांच्या प्रमेयात काय तात्त्विक फरक आहे? प्रमेयाच्या चाचणीत काय तात्त्विक फरक आहे?

१०००-१०१० हे आकडे मी ठरवले म्हणून नको असल्यास, किंवा "पाय" ऐवजी "ई" किंवा अशी कुठली वेगळी आकड्यांची यादी हवी असल्यास, कोण्या तिर्‍हाइताला आपण "कुठले आकडे निवडूया?" असे विचारू.

निसर्गात हा प्रयोग घडूच नये अशी काही व्यवस्था अस्तित्त्वात असावी काय? हे ठरण्याचा प्रयत्न करण्यासाठी हा प्रयोग व्हावा असे निनिंचे मत दिसते. म्हणजे समजा असे एकमताने ठरले की पत्त्यांच्या ड्रॉवरून हा प्रयोग कसा करावा (काही बंधने वापरून्, करूच नये, काहीच बंधने न घालता) हे ठरेल. जर निसर्गात अशी काही पूर्वयोजना असेल जी या प्रयोगास होऊ देणार नाही तर या पत्त्यांच्या ड्रॉमध्ये प्रयोग करू नये असे आउटकम निघेल. पत्त्यांचा प्रयोग न करता (या प्रयोगाविरुद्ध पूर्वयोजना असल्यास) एलएचसी काही इतर कारणाने होणार नाही पण एलएचसी होऊ नये याची प्रोबॅबिलिटी मोजणे शक्य होणार नाही. शोधनिबंधात वापरलेला प्रयोग वापरल्यास ही प्रोबॅबिलिटी मोजता येईल, असा काहीसा युक्तिवाद वाटतो.

ब्रीफ हिस्टरी ऑफ टाईम या पुस्तकात "ऍरो ऑफ टाईम" असे एक प्रकरण आहे. त्यात असे प्रतिपादन केले आहे की काळाच्या थर्मोडायनॅमिक बाणाची दिशा (डिसऑर्डर आधी कमी आणि नंतर जास्त असते), मानसिक काळाच्या बाणाची दिशा (आपल्याला आधीच्या गोष्टी 'आठवतात' नंतरच्या नाही) आणि वैश्विक काळाच्या बाणाची दिशा (विश्व आधी लहान आणि नंतर मोठे असते) तीनही एकच असतील (आधी कडून नंतरकडे) तरच विश्वामध्ये बुद्धिमान जीवांचे जगणे शक्य आहे.
त्यावरून काळामध्ये उलट प्रवास करताच येणार नाही असे वाटत होते.

नितिन थत्ते
(स्वगत: तुला काय कळतंय का यातलं. उचलली बोटं आणि हाणली कीबोर्डवर)

नील्सन आणि निनोमिया यांचे 'पत्ताखेच आणि लार्ज हेड्रॉन कोलायडरचे हिग्ज बोसॉन्स निर्माण करण्यातील यश ' यांचा बादरायण संबंध जोडणारे शोधनिबंध खरेतर 'एलेचसी'इंजिनियर आणि संशोधकांची (अपघाताबाबत त्यांनी दिलेल्या लंगड्या सबबींची) टर उडवण्यासाठी गंभीरपणाचा आव आणून लिहिलेले सार्कास्टिक लेखन वाटते.

पण पुढे झालेल्या चर्चेत अन्सर्टन्टी प्रिन्सिपल, बॅकवर्ड कॉजेशन,क्वांटम एन्टँगलमेंट, श्रॉडिंजरचे मांजर हे वाचले असता 'आले देवाजीच्या मना तेथे कोणाचे चालेना' या म्हणीची आठवण आली.
श्रॉडिंजरचे मांजर तर लहानपणीच्या एका खेळाचे क्रूर रुपांतर करून केलेला वैचारिक प्रयोग वाटतो.
"माझ्या मुठीतला मुंगळा जिवंत आहे की मेलेला? ते ओळख बघू" असे काहीसे. मुठीतला मुंगळा एकाच वेळेला जिवंत आणि मेलेला असतो काय कुणास ठाऊक?( इथे मूठ एका अज्ञात शक्तीची असावी. मा कर्म'फल' हेतुर्भु:?)

क्वांटम मेकॅनिक्स या विषयाचा आणि पत्ताखेचीचा काहीही संबंध नाही असे माझे मत झाले.नाहीतर पत्ते खेचण्यापेक्षा मुहूर्त पाहून,अतृप्त आत्म्यांना शांत करण्यासाठी बोकड किंवा रेडा कापून मगच 'सर्न'ने 'एलेचसी' सुरू करायला हवा असा सल्ला भारतातील अनेक शास्त्रज्ञ देतील याची खात्री आहे.(पत्ताखेचीपरास मुहूर्त पाहून / बळी देऊन / नवग्रह शांती करून यश मिळाल्याच्या घटनांचा विदा जास्त असावा.)

माझ्या स्वतःच्या व्यावसायिक कामामध्ये काहीकाही तपशील वाचून समजून घ्यायला वेळ लागतो, हे खरे आहे. तपशीलवार निष्कर्ष आकळायला विशेषज्ञ असल्यास वेळ कमी लागतो.

पण माझ्या विज्ञानकार्याचे मूलभूत ज्ञानशास्त्र आणी तर्कशास्त्र कळण्यासाठी माझ्या विषयातीलच तज्ञ लागेल, असे मी म्हणू लागलो, तर माझ्या कार्याकडे लोकांनी अधिक शंकेखोरपणे बघावे. त्यापूर्वीसुद्धा मैत्रीपूर्ण संशयाने बघावे.

("पटल्यास मान्य करावे" या भावनेने "मैत्रीपूर्ण" शब्द वापरला आहे. "न-पटल्यास मान्य करू नये", या हेतूने "संशय" शब्द वापरला आहे. "लोकांना पटवायची माझी मुळी इच्छाच नाही, पण त्यांना पटवल्याचा आभास करतो आहे, असे समजावे" या मथितार्थाने "शंकेखोर" शब्द वापरला आहे.)

हिग्ज बोसॉन शॉन कॅरलचे कल्याण/दादर/सांताक्रूझ करो. या भल्या माणसाने ही भानगड मर्त्य माणसांना समजेल अशा भाषेत समजावून सांगितली आहे.शॉनचे मुद्दे परत अनुवाद करून देण्यात काही फायदा वाटत नाही. पण इथे शॉनची काही वाक्ये रोचक वाटतात ती देतो आहे.

"The theory is undeniably crazy — but not crackpot, which is a distinction worth drawing."

"The disappointing thing about the responses to the article is how non-intellectual they have been. I haven’t heard “the NN argument against contributions to the imaginary action that are homogeneous in field types is specious,” or even “I see no reason whatsoever to contemplate imaginary actions, so I’m going to ignore this” (which would be a perfectly defensible stance). It’s been more like “this is completely counter to my everyday experience, therefore it must be crackpot!” That’s not a very sciencey attitude. It certainly would have been incompatible with all sorts of important breakthroughs in physics through the years. The Nielsen/Ninomiya scenario isn’t going to be one of those breakthroughs, I feel pretty sure. But it’s sensible enough that it merits disagreement on the basis of rational arguments, not just rolling of eyes."

ताक : ह्या रोमन अक्षरांच्या नियमाचे काहीतरी करा राव!
---
"And ye shall know the truth, and the truth shall make you free." -- John 8:32

मृदु भावों के अंगूरों की आज बना लाया हाला,
प्रियतम, अपने ही हाथों से आज पिलाऊँगा प्याला,
पहले भोग लगा लूँ तेरा फिर प्रसाद जग पाएगा,
सबसे पहले तेरा स्वागत करती मेरी मधुशाला।।१।

प्यास तुझे तो, विश्व तपाकर पूर्ण निकालूँगा हाला,
एक पाँव से साकी बनकर नाचूँगा लेकर प्याला,
जीवन की मधुता तो तेरे ऊपर कब का वार चुका,
आज निछावर कर दूँगा मैं तुझ पर जग की मधुशाला।।२।

प्रियतम, तू मेरी हाला है, मैं तेरा प्यासा प्याला,
अपने को मुझमें भरकर तू बनता है पीनेवाला,
मैं तुझको छक छलका करता, मस्त मुझे पी तू होता,
एक दूसरे की हम दोनों आज परस्पर मधुशाला।।३।

भावुकता अंगूर लता से खींच कल्पना की हाला,
कवि साकी बनकर आया है भरकर कविता का प्याला,
कभी न कण-भर खाली होगा लाख पिएँ, दो लाख पिएँ!
पाठकगण हैं पीनेवाले, पुस्तक मेरी मधुशाला।।४।

मधुर भावनाओं की सुमधुर नित्य बनाता हूँ हाला,
भरता हूँ इस मधु से अपने अंतर का प्यासा प्याला,
उठा कल्पना के हाथों से स्वयं उसे पी जाता हूँ,
अपने ही में हूँ मैं साकी, पीनेवाला, मधुशाला।।५।

मदिरालय जाने को घर से चलता है पीनेवला,
'किस पथ से जाऊँ?' असमंजस में है वह भोलाभाला,
अलग-अलग पथ बतलाते सब पर मैं यह बतलाता हूँ -
'राह पकड़ तू एक चला चल, पा जाएगा मधुशाला।'। ६।

चलने ही चलने में कितना जीवन, हाय, बिता डाला!
'दूर अभी है', पर, कहता है हर पथ बतलानेवाला,
हिम्मत है न बढूँ आगे को साहस है न फिरुँ पीछे,
किंकर्तव्यविमूढ़ मुझे कर दूर खड़ी है मधुशाला।।७।

मुख से तू अविरत कहता जा मधु, मदिरा, मादक हाला,
हाथों में अनुभव करता जा एक ललित कल्पित प्याला,
ध्यान किए जा मन में सुमधुर सुखकर, सुंदर साकी का,
और बढ़ा चल, पथिक, न तुझको दूर लगेगी मधुशाला।।८।

मदिरा पीने की अभिलाषा ही बन जाए जब हाला,
अधरों की आतुरता में ही जब आभासित हो प्याला,
बने ध्यान ही करते-करते जब साकी साकार, सखे,
रहे न हाला, प्याला, साकी, तुझे मिलेगी मधुशाला।।९।

सुन, कलकल़ , छलछल़ मधुघट से गिरती प्यालों में हाला,
सुन, रूनझुन रूनझुन चल वितरण करती मधु साकीबाला,
बस आ पहुंचे, दुर नहीं कुछ, चार कदम अब चलना है,
चहक रहे, सुन, पीनेवाले, महक रही, ले, मधुशाला।।१०।

जलतरंग बजता, जब चुंबन करता प्याले को प्याला,
वीणा झंकृत होती, चलती जब रूनझुन साकीबाला,
डाँट डपट मधुविक्रेता की ध्वनित पखावज करती है,
मधुरव से मधु की मादकता और बढ़ाती मधुशाला।।११।

मेंहदी रंजित मृदुल हथेली पर माणिक मधु का प्याला,
अंगूरी अवगुंठन डाले स्वर्ण वर्ण साकीबाला,
पाग बैंजनी, जामा नीला डाट डटे पीनेवाले,
इन्द्रधनुष से होड़ लगाती आज रंगीली मधुशाला।।१२।

हाथों में आने से पहले नाज़ दिखाएगा प्याला,
अधरों पर आने से पहले अदा दिखाएगी हाला,
बहुतेरे इनकार करेगा साकी आने से पहले,
पथिक, न घबरा जाना, पहले मान करेगी मधुशाला।।१३।

लाल सुरा की धार लपट सी कह न इसे देना ज्वाला,
फेनिल मदिरा है, मत इसको कह देना उर का छाला,
दर्द नशा है इस मदिरा का विगत स्मृतियाँ साकी हैं,
पीड़ा में आनंद जिसे हो, आए मेरी मधुशाला।।१४।

चर्चेत भाग घेतलेल्या सर्वांचे आभार.

---

शॉन कॅरल त्या अनुदिनीलेखात असेही म्हणतात :

> I’ve always found it pretty paternalistic and condescending to
> claim that we should shield the public from speculative science
> until it’s been established one way or the other. The public are
> grown-ups, and we should assume the best of them rather than the worst.

भाषांतर (वाक्ये मराठीत लिहिता यावी, म्हणून तोडावी लागली आहेत. वेगळी विरामचिह्ने घालावी लागली आहेत. ज्यांना इंग्रजी भाषा नीट समजते, त्यांनी भाषांतरात चूक झाली असेल तर सुधारावी):
जेव्हा पुढील दावा करतात, मला तो नेहमीच खूप आत्मगुरवीकारक (मी तुझा बाप-गुरू मानणारा) आणि अवमानकारक वाटतो : "विज्ञानातल्या कल्पितमात्र शक्यता (स्पेक्युलेटिव्ह) जोवर या किंवा त्या पक्षात सिद्ध होत नाहीत तोवर आपण समाजाचा त्या कल्पनांपासून बचाव करावा." समाज प्रौढ आहे, आणि त्यांच्याविषयी सर्वात हीन असे नव्हे, तर सर्वात उत्तम असे गृहीत धरावे.

याबाबत त्यांचे कल्याण होवो, असे माझेही मत आहे. (पण हे मत काही प्रमाणात आरागॉर्न यांच्या मतापेक्षा वेगळे असावे.) येथे त्यांचे मत मला प्रमाण म्हणून देत नाही, त्यांचे मत वाचण्यापूर्वी साधारण अशा प्रकारचे मत मी येथे वर मांडलेले आहे.

(आरागॉर्न यांच्याशी "अग्री टु डिसग्री" असे ठरवले आहे, म्हणून पुढील वाद शॉन कॅरल यांच्याशीच. कदाचित त्यांचे उपक्रम संकेतस्थळावर तितके येणेजाणे नसेल, म्हणून त्यांच्या अनुदिनीवरही प्रतिसाद दिलेला आहे.)

कल्याण झाले तर यापुढे कात्रज :

"क्रेझी" आणि "क्रॅकपॉट" यांच्यातला शॉन कॅरल यांनी केलेला फरक मला कळला नाही. ते स्वतः असे काही म्हणतात : नि-नि यांचा प्रस्तावित सिद्धांत वास्तविक असण्याची आधीची (म्हणजे आताची) शक्यता दशलक्षात एक याहीपेक्षा कमी आहे, त्यामुळे शॉन कॅरल त्याच्या भाकितांकडे गंभीरपणे बघणार नाहीत.

इंग्रजीत :
> I think that the Bayesian prior probability on their model
> being right is less than one in a million, so I’m not going to
> take its predictions very seriously.

आणि कॅरल यांनी "कल्पना खरी असायची आधीची शक्यता" ही कुठून काढली? त्यांच्या हल्लीच्या आयुष्यामधूनच ना? मग "“this is completely counter to my everyday experience, therefore it must be crackpot!” That’s not a very sciencey attitude." असे नेमके कोणाबद्दल म्हणत आहेत?

इतकेच काय कॅरल नि-नि यांच्या प्रस्तावाबाबत म्हणतात -
> Having invoked the tooth fairy twice — contemplating
> an imaginary part of the action, then choosing its form
> so as to only be relevant where the Higgs is concerned
> — they consider consequences.
दंतकथेतल्या पर्‍यांसारख्या दोन कल्पना ते आधी उपस्थित करतात -- १. क्रियेचा कल्पित (ऋणसंख्यांचे वर्गमूळ या अर्थी) भाग कल्पितात, आणि २. त्या भागाचे गणिती समीकरण कसे असावे ते कल्पितात -- आणि मग त्याच्या परिणामांची कल्पना करतात.

दंतपर्‍या आधी कल्पून त्याचे गणित अमुक असे मांडून, मग मात्र ते गणित नीट केले, तर्कसंगत केले...

मग क्रॅकपॉट आणि क्रेझी मधले फरक आहेत तरी काय? कुठल्याही प्रवादात "अमुकपर्यंत दंतपर्‍या" असल्या, पण शेवटल्या वाक्यात आदल्या वाक्यापासून तर्कसंगत संबंध असल्यास हा फरक करावा काय?

कल्पित-असिद्ध विचारांची ग्राह्य उदाहरणे शॉन कॅरल देतात - "स्ट्रिंग थियरी, विश्वप्रसरण-इन्फेल्शन, अन्यत्र-प्राणिमात्र-एक्सोबायॉलॉजी". यासुद्धा बहुधा क्रेझी आहेत पण क्रॅकपॉट नाहीत. मला वाटते की स्ट्रिंग थियरी, इन्फ्लेशन, आणि एक्सोबायॉलॉजीवाले म्हणू लागले, की रशियात राज्यक्रांती स्ट्रिंगथियरीमुळे टाळता आली असती, विश्वप्रसरणामुळे डाऊ जोन्स वाढतो, आणि एक्सोबायोलॉजी म्हणून ओबामा हे एलियन आहेत, तर मी (धनंजय) त्यांनाही टीका करण्यालायक म्हणेन. पण त्या थियरी असले कुठले संबंध लावत नाहीत. नि-नि मात्र आपल्या थियरीचा संबंध यूएस संसदेने एका प्रकल्पासाठी पैसे बंद करण्याशी लावतात! (खरे तर दंतपर्‍यांची या प्रकाराशी गणिती सुसंगती आहे, हे शॉन कॅरल यांनीसुद्धा दाखवलेले नाही.)

मला समजावून सांगण्यासाठी शॉन कॅरल यांनी त्यांच्या-मते-क्रॅकपॉट असलेल्या कल्पनांचीही उदाहरणे दिली असती तर बरे झाले असते. तोवर शॉन कॅरल यांना काय सामान्यनियम करायचा आहे, ते कळत नाही.