उदाहरण म्हणून खाली दिलेला अभंग पाहा. बोली भाषेत वारंवार वापरले जाणारे ५ वाक्प्रचार या एकाच अभंगात किती खुबीने गोवले गेले आहेत!

तुकोबांसारख्या थोर संतकवींनीही आपल्या काव्यात प्रमाणभाषेपेक्षा बोलीभाषेचा वापर केला ही बाब मला महत्वाची वाटते!

शंतनुराव, छोटेखानी लेख छान.

आपला,
(बोलीभाषा प्रेमी) तात्या.

न लगे मुक्ति आणि संपदा, मिसळसंग देई सदा!

विषय फारच रोचक आहे. बरेच काही लिहिता येईल, भर घालता येईल असा आहे. तुकोबांचे अभंग तर लोकोक्तीचा भाग बनले आहेत. त्यामुळे तुकोबांची गाथा वाचली तर पदोपदी मराठी म्हणी आणि वाक्प्रचार वाचतो आहोत असेच वाटत राहते.

तुकारामाने वापरलेली अलंकारिक भाषा आता सामान्य बोलण्यात रूढ झाली आहे, याचे उदाहरण मजेदार वाटले. (शेक्स्पियरबद्दल इंग्रजीत अशीच उदाहरणे देतात.) अशा प्रकारे अलंकार वापरणे म्हणजे उच्च प्रतीची प्रतिभा होय.
धन्यवाद शंतनू.

संत तुकारामांच्या अभंगाची भाषा आणि तुकोबांचा उद्देश पाहिला की लक्षात यावे की, सामान्य माणसाला आपले बोलणे कळावे याच उद्देशाने तुकोबांनी अभंग रचना केली असावी. साधी सुटसुटीत अशी भाषा त्यांनी वापरली आहे. तत्वज्ञान किंवा काव्य यातील सांकेतिक कल्पनांपेक्षा शेती,व्यवहार, व्यापार यातील उपमा -दृष्टांत वापरुन तुकारामांनी त्यांच्या अभंगाची भाषा लोकाभिमुख (लोक जे बोलतात त्यांच्याच बोलण्यातले शब्द ) केली आहे. म्हणून तर त्यांच्या भाषेला सुभाषिताचा दर्जा प्राप्त झाला आहे.

चित्तरंजन वर टाकलेली उदाहरणे त्याचाच एक नमुना आहे.

आलीया भोगाशी असावे सादर | देवावर भार ठेवूनिया
निश्चयाचे ऐसे बळ | तुका म्हणे तेची फळ |
नाही निर्मळ जीवन | काय करील साबण |
जगाच्या कल्याणा संताच्या विभूती | देह कष्टवीती परोपकारे |

अशी कितीतरी सुभाषिते तुकारामांच्या अभंगानी जनसामान्यांना दिली आहेत.

श्री शंतनू यांना भाषेवरील परिणाम म्हणजे नक्की काय म्हणावयाचे आहे ? कारण भाषा लेखी व मौखिक अशा दोन प्रकारची असते. आपण लिहतो तसे बोलत नाही किंवा बोलतो तसे लिहित नाही म्हणून अशी विभागणी करणे सोयिस्कर.तसेच संत वाङ्मय हे ज्ञानेश्वरमहाराज ते निळोबाराय यांच्यापुरतेच विचारात घेवू. तसेच काळ ठरवतांना स.१८०० पर्यंत आणि त्यानंतरचा असे दोन भाग करावेत. याचे कारण असे की, दुसऱ्या भागातील लेखक लिहतांना व माणसे बोलतांना त्यांच्यासमोर संत वाङ्मय नसते. संत वाङ्मयाचे अभ्यासक सोडले तर उरलेल्या लेखकांचा याच्याशी संबंध उरलेला नाही. वारकरी समाज सोडला तर इतर लोक हे लिखाण वाचतच नाहित.त्यामुळे परिणाम बघावयाचा म्हणजे स. १८०० पूर्वी पुरता.

प्रथम लेखी भाषा बघू. संत सोडले तर या काळातील लेखक म्हणजे पंत, तंत आणि बखरकार. पंतांचा संत वाङ्मयाचा अभ्यास होता. भरपूर होता. पण त्यांची लिहण्याची पद्धत निराळी होती. विषय निराळे होते. अंतीमत: परिणाम शून्य होता. उदाहरणार्थ ज्ञानेश्वरमहाराज आणि वामन पंडित यांच्या गीतेवरील टीका पहा. कलगी-तुऱ्यातील बाष्कळपणा सोडला तर तंत कवीही बाजूला केले पाहिजेत. बखरकार तर बोलून-चालून राजकारणातील माणसे.त्यांच्यावर परिणाम फ़ारशीचा. अतएव १८०० पूर्वीही संत वाङमयाचा लेखी भाषेवर परिणाम काही नाही.

आता मौखिक भाषेबद्दल विचार करू. या बाबतीत आपणाला काहीही माहित नाही. आपणाला म्हणजे मला तरी. कारण स्वच्छ आहे. याचा कुठलाही पुरावा मिळणे दुरापास्त आहे. आजही आपणाला कोंकणी, वऱ्हाडी, माणदेशी, भाषांबद्दल जुजबी माहितीही नसते,अहिराणी, झाडी वगैरे सोडाच. मग उगाच ३००-४०० वर्षांपूर्वीच्या मौखिक भाषेबद्दल मते मांडण्यात काय अर्थ आहे ? जाची आपणाला कल्पनाही नाही तो विषय सोडून द्यावा हे बरे

आता प्रतिसादातील काही मुद्द्यांचा विचार करू.

१. चित्तरंजन
वृक्षवल्ली आम्हा, आम्हा घरी,हाची नेम आता, यांना लोकोक्त्ती म्हणने उचित वाटत नाही. वाचकांपैकी किती जणांनी यांचा लेखनात किंवा बोलण्यात एकदा तरी उपयोग केला आहे ? पाच जण सापडणे अवघड वाटते.

२. वाचक्नवी
महाराष्ट्र शब्दकोष तयार करतांना दाते-कर्वे यांनी शब्दाचा उपयोग प्रथम कोठे मिळतो त्याचा शोध घेण्याचा प्रयत्न केला आहे. प्रस्तावना बघा.

३. बिरुटे सर
आपली चारही उदाहरणे लोकोक्त्तीपेक्षा जनमान्य सुभाषिते म्हणून वापरली जातात हे एकदम मान्य.

शरद

वृक्षवल्ली आम्हा, आम्हा घरी,हाची नेम आता, यांना लोकोक्त्ती म्हणने उचित वाटत नाही.

शरदराव, सुभाषितेदेखील लोकोक्तीचाच भाग असतात असा माझा समज. ह्याबाबतीत अनिल गुडेकर ह्यांचा लोकसत्तात आलेला खाली दिलेला लेख अगदी वाचावासा आहे.

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
आपल्या लेखात श्री.शंतनू म्हणतात"वैयक्तिक मते बाजूला ठेवून भाषेच्या अभ्यासाच्या दृष्टीने पाहिले तर संतसाहित्याचा भाषेवर पडलेला प्रभाव स्पष्ट दिसतो आणि तो कोणालाही मान्य होईल."
श्री.शंतनू यांच्या या विचाराशी मी सहमत आहे. संतसाहित्याचा मराठी भाषेवर मोठा प्रभाव आहे. संतवचने हे मराठी भाषेचे अविभाज्य अंग आहे. कित्येक संतवचने लोकोक्ती म्हणून रूढ झाली आहेत. उदा:
"बोले तैसा चाले त्याची वंदावी पाऊले|'' (तुका.)
"कोणी निंदा कोणी वंदा आम्हां स्वहिताचा धंदा|"(तुका.)
"पुण्य पर उपकार पाप ते परपीडा"(तुका.)
"असाध्य ते साध्य करिता सायास,कारण अभ्यास तुका म्हणे|"
"यत्‍न तो देव जाणावा" (रामदास)
"मरावे परी कीर्तीरूपे उरावे|"('' )
"उडदामाजी काळे गोरे..."(देविदास)
अशी अनेकानेक आहेत. तुकोबांची कित्येक वचने मराठीतील म्हणी आणि वाक्प्रचार झाली आहेत.
(तुकाराम गाथा-एक भाषिक चिकित्सा या प्रबंधावर विद्यावाचस्पती पदवी-मराठी डॉक्टरेट-मिळविणारे एक लेखक प्रस्तावनेत लिहितातः गाथेत म्हणी आणि वाक्प्रचार यांचा अतिरिक्त वापर दिसतो.हे टाळता आले असते. चांगल्या लेखनात हे नसावे असा संकेत आहे!!...हे मी काल्पनिक लिहिले आहे. पण वास्तवापासून तसे दूर नसावे..यनावाला.)

>>भाषेच्या अभ्यासाच्या दृष्टीने पाहिले तर संतसाहित्याचा भाषेवर पडलेला प्रभाव स्पष्ट दिसतो आणि तो कोणालाही मान्य होईल."

चर्चा प्रस्ताव वाचल्यापासून जरासा (माझातरी ) गोंधळ होतोय असे वाटते. संत साहित्याचा मराठी भाषेवर परिणाम म्हणजे, काही सुभाषिते, काही विचार लोकप्रिय झाले म्हणजे सर्व मराठी भाषेवरच त्या त्या संतांचा परिणाम झाला असे कसे म्हणावे बॉ ? त्या त्या काळात बोलल्या जाणार्‍या बोलीचा प्रभाव त्यांच्यावर झाला नाही का ?

-दिलीप बिरुटे
(गोंधळलेला )

गट : अवांतर

चिरंजिवी म्हणी हा श्री. अनिल गुडेकर यांचा लेख वाचनीय आहे. पण तरीही श्री.शंतनू यांच्या लेखाशी पूर्णत: असंबंधित आहे. विषय चालला आहे संत साहित्याचा भषेवरील प्रभाव. श्री.चित्तरंजन म्हणतात " तुकोबांचे अभंग लोकोक्त्तीचा भाग बनले आहेत. " आता ते म्हणतात " लोकोक्त्ती म्हणजे म्हण " आता अभंग हा म्हणीचा " भाग " कसा होईल ? बहुदा त्यांना अगदी उलटे म्हणजे " अभंगाचा भाग म्हण झाली आहे " असे तर म्हणावयाचे नाही ना ? हे समजण्यासारखे आणि पटण्यासारखे आहे. पण ओढाताण करूनही " हाची नेम आता " हा अभंग किंवा त्याचा कोणताही भाग " म्हण " म्हणताच येणार नाही. श्री. बिरुटे सरांनी दिलेली उदाहरणे , अभंग नव्हेत, त्यांचे भाग, म्हणी म्हणावयास हरकत नाही; वैयक्तिक मत म्हणून मी त्यांना सुभाषितेच म्हणेन.

चला. एवीतेवी " अवांतर " लेखनच चालले आहे तर म्हणींवर विचार करू. भिडे-केळकर यांच्या व्याख्यांपेक्षा महाराष्ट्र शब्द कोषातील अर्थ जास्त चांगला वाटतो. लोकोक्ती आणि म्हण हे समानार्थी शब्द असे सांगून ते म्हणतात, म्हण - लोकपरंपरेने चालत आलेले दृष्टांताद्युपयोगी लोकमान्य झालेले, सुटसुटीत आणि चटकदार दृष्टांताभूत वाक्य, ज्याचा रूढ अर्थच घ्यावयाचा; शब्दश; अर्थ घ्यावयाचा नाही; उदा. डोळ्यात तेल घालून रहाणे, डोक्यात राख घालणे. मराठीत इतकी स्पष्ट, सोदाहरण व्याख्या असतांना अभारतीय व्याख्या कशाला पाहिजेत ? " शुद्ध बीजापोटी ! फ़ळे रसाळ गोमटी ! म्हणताना तुकोबांना कलमी हापूस म्हणावयाचा नाही हे सहज कळते. दृष्टांत सुटसुटीत आणि चटकदार आहे." हाची नेम " किंवा " आम्हा घरी धन " या नक्कीच म्हणी नाहीत.

शरद

लेख. प्रतिसाद आणि लेखातून समजते आहे ते खूपच रंजक आहे.

चर्चा प्रस्तावाशी ढोबळ मानाने असहमत.

यातील काही काही वाक्प्रचार कदाचित तुकाराम महाराजांच्या आधी देखील वापरात असतील पण त्यांना महाराष्ट्राच्या कानाकोपऱ्यात घेऊन जाण्याचे श्रेय त्यांनाच मिळते.

भाषेवर प्रभाव टाकणार्‍या संतांशिवाय इतर घटकांचे साहित्य वाचल्या/ अभ्यासल्याशिवाय असे विधान करणे धाडसाचे वाटते. शरद यांनी संताशिवाय 'पंत' व 'तंत' कवी साहित्य निर्माण करीत असा उल्लेख केला आहे. तसा, खटपट करणे हा वाक्प्रचार (उदाहरणार्थ) एखाद्या लावणीद्वारे मराठी मुलुखात पसरलेला असू शकतो.

बाकी रामनामाच्या उपदेशाविषयी तुकारामांशीही असहमत.

गोंधळ तुमचा झाला नाही, बिरुटे सर. तुमच्या दि.०३-३० च्या लेखात तुम्ही कोठेही प्रभावाबद्दल लिहलेले नाही. तुम्ही तुकोबांच्या उक्तींना सुभाषिते म्हटले आहे आणि ते योग्यच आहे. आणि म्हणूनच ती शाळेच्या फ़ळ्यावर लिहिली जातात. ह्या लोकप्रिय सुभाषितांचा भाषेवरील प्रभावाशी काही संबंध नाही. आता भाषेवरील " प्रभाव " म्हणजे नक्की काय ह्या बद्दल मला काय वाटते ते एक उदाहरण देवून स्पष्ट करतो.

महाराष्ट्रात मुसलमान अंमल सुरू झाल्यावर राज्यकर्त्यांची भाषा म्हणून फ़ारशी येथे आली. हा हा म्हणता तीने मराठी लेखी आणि मौखिक भाषेवर कब्जा बसवला. जवळ जवळ तीनशे वर्षे ही परिस्थिती होती.पंडित असो वा अडाणी,शहरातला असो वा खेड्यातला, कोकणातला असो वा विदर्भातला, त्याच्या लेखी वा मौखिक भाषेत फ़ारशी शब्द अनिर्वायपणे येवू लागले.श्री. शिवाजी महाराजांना हा पगडा दूर करण्याकरिता प्रयत्न करावे लागले. याला म्हणावे भाषेवरील " प्रभाव ."

ही झाली माझी व्याख्या. ती समोर ठेवून मी म्हणतो, " संत वाङ्मयाचा मराठी भाषेवर परिणाम झाला नाही ". तुम्ही तुमची व्याख्या सांगा, उदाहरण द्या, मत मांडा. विषय गंभीर असल्याने खंडण-मंडण पद्धतीने चर्चा चालू दे. वरील व्याख्या आवडली नाही/पटली नाही तर खोडून काढा. शक्य तो, अवांतर टाळा.

शरद

चित्तरंजन, आपण दिलेली उदाहरणे आजकाल सर्रास वापरात आहेतच पण ती वापरताना हे अभंग आहेत, तुकाराम महाराजांचे आहेत याची आपल्याला जाणीव असते. मात्र याशिवाय तुकारामांची इतरही अनेक उदाहरणे आपण वापरत असतो मात्र ती वापरताना हे अभंगातले तुकडे आहेत, तुकाराम महाराजांचे आहेत असे आपल्याला माहितही नसते. (जशी उदाहरणे बिरुटे यांनी दिली आहेत तशी) कदाचित आपल्या नकळत आपण वापरत असलेल्या अशा वाक्प्रचारांकडे शंतनू यांचा निर्देश असावा.

काही उदाहरणे!

1. कोणी निंदा कोणी वंदा आम्हा स्वहिताचा धंदा.
2. आलिया भोगासी असावे सादर (वर आलेच आहे)
3. एक एका साह्य करु अवघे धरु सुपंथ.
4. जे का रंजले गांजले.
5. आनंदाचे डोही आनंद तरंग
6. दया क्षमा शांति तेथे देवाची वसति
7. आले देवाचिया मना तेथे कोणाचे चालेना
8. जेथे जातो तेथे तू माझा सांगाती.
9. जोडोनिया धन उत्तम वेव्हारे
10. आम्ही जातो आपुल्या गावा आमुचा रामराम घ्यावा.

वगैरे वगैरे.........:-)

सौरभ.

अवांतरः अभंगांचा गाथा का असतो? अभंगांची गाथा का नसते?

==================

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
**********************************
"पुन्हा तुकाराम" या पुस्तकाचे लेखक श्री. दिलीप पु. चित्रे प्रस्तावनेत लिहितातः
"...जर एखाद्या समकालीन प्रतिभावंताने भाषेचा विस्तृत पट उलगडून त्याच्या परिप्रेक्ष्यात आपल्या भाषिक कृती निर्माण करून ठेवल्या , तर, एरव्ही जे कालप्रवाहात अदृश्य झाले असते असे प्रचण्ड शब्दभांडार पुढल्या अनेक पिढ्यांसमोर महाकृती होऊन ठाकते." श्री.चित्रे म्हणतात की ज्ञानदेव,नामदेव , एकनाथ आणि तुकाराम या चार प्रमुख मराठी संतकवींनी अशा भाषिककृती त्या त्या काळी निर्माण केल्या म्हणून मराठी
भाषेचे मूळ शब्द भांडार टिकून राहिले.
पुढे ते लिहितातः
''.....हजार वर्षे जुन्या आणि सातशेपेक्षा अधिक वर्षे वाङ्मयीन परंपरा असलेल्या आपल्या मराठी भाषेचा मानदंड असा लेखक कोण? याचे उत्तर मी 'तुकाराम' असे दिले तर बहुदा कोणीही समंजस मराठी वाचक फारसा वाद घालणार नाही.आपल्या आपल्या तोंडी असलेल्या मराठी भाषेवर इतका सर्वांगीण प्रभाव असलेला दुसरा कोणीच लेखक नाही. ...तुकोबांच्या जन्मानंतर तीनशे ऐशी वर्षांनी आज आपण जी मराठी भाषा वापरत आहोत तिचा कस तुकोबांच्या गाथेतून आलेला आहे.चार शतके तो कोट्यवधी निरक्षर वारकर्‍यांच्या मौखिक परंपरेद्वारा आपल्या भाषिक अभिसरणात मिसळलेला आहे."

".....फुले आणि आंबेडकर यांच्या भाषाशैलीत आणि भाषेच्या मुखड्यातच तुकारामी वळण आहे. मात्र फुले आणि आंबेडकर दोघेही तुकोबांचे नाव न घेता ,अभंगाच्या ओळी उद्धृत न करता त्यातले शब्द प्रयोग करतात."...
(मला वाटते अनेक मराठी लेखक/कवी यांच्या संदर्भात हे उण्या अधिक प्रमाणात सत्य असावे.)

पार्थ म्हणे गा हृषीकेशी । या युद्घाची ऐशी तैशी ।
बेहेत्तर आहे मेलों उपाशी । पण लढणार नाहीं !

धोंडयात जावो ही लढाई । आपल्या बाच्यानें होणार नाही ।
समोर सारेच बेटे जावाई । बाप, दादे, काके ।

काखें झोळी, हातीं भोपळा । भीक मागून खाईन आपला ।
पण हा वाह्यातपणा कुठला । आपसांत लठ्ठालठ्ठी ।

या बेटयांना नाही उद्योग । जमले सारे सोळभोग ।
लेकांनो ! होऊनिया रोग । मराना कां !

लढाई का असते सोपी ? मारे चालते कापाकापी ।
कित्येक लेकाचे संतापी । मुंडकीहि छाटती ।

मग बायका बोंबलती घरी । डोई बोडून करिती खापरी ।
चाल चाल कृष्णा माघारीं । सोड पिच्छा युद्घाचा ।

अरे, आपण मेल्यावर । घरच्या करतील परद्बार ।
माजेल सारा वर्णसंकर । आहेस कोठे बाबा !

कृष्ण म्हणें, रे अर्जुना ! हा कोठला बे बायलेपणा ?
पहिल्यानें तर टणटणा । उडत होतास लढाया ।

मारे रथावरी बैसला । शंखध्वनि काय केला ।
मग आतांच कोठें गेला । जोर तुझा मघांचा ?

तू बेटया । मूळचाच ढिला । पूर्वीपासून जाणतों तुला ।
परि आता तुझ्या बापाला । सोडणार नाही बच्चमजी !

अहाहारे भागूबाई ! म्हणे मी लढणार नाही ।
बांगडया भरा कीं रडूबाई । आणि बसा दळत !

कशास जमविले आपुले बाप ? नस्ता बिचार्‍यांसी दिला ताप ।
घरी डारडुर झोंप । घेत पडलें असते ।

नव्हते पाहिलें मैदान । तोवर उगाच करी टुणटुण ।
म्हणें यँव करीन त्यँव करीन । आताच जिरली कशानें ?

अरे तू क्षत्रिय की धेड ? । आहे की विकिली कुळाची चाड ?
लेका भीक मागावयाचें वेड । टाळक्यांत शिरलें कोठूनी ?

अर्जुन म्हणे ‘गा’ हरी ! आतां कटकट पुरे करी ।
दहादां सांगितले तरी । हेका का तुझा असला ?

आपण काही लढत नाही । पाप कोण शिरीं घेई !
ढिला म्हण की भागूबाई । दे नांव वाटेल ते ।

ऐसे बोलोनि अर्जुन । दूर फेकूनी धनुष्यबाण ।
खेटरावाणी तोंड करून । मटकन्‌ खाली बैसला ।

_______________________________________________
भो भद्र कृतं मौनं कोकिलैर्जलदागमे ।
वक्तारो दर्दुरा यत्र तत्र मौनं हि शोभनम् ।।

प्रमाण भाषेचे वाद जाउ देत.
पण आज प्रचलित असलेले अनेक शब्दप्रयोग्, वाक्प्रचार हे संत साहित्यातून आले आहेत हे मान्य करावेच लागेल.
तसाच प्रभाव अलीकडच्या काळात गदिमा व इतर भावगीतांचा आहे की ज्यातले अनेक शब्द् व शब्दसमूह हे दैनंदिन व्यवहाराच्या भाषेचा एक भाग बनले...

कुठे कुठे जालावर लिंक मिळते अन् उपक्रमावरील कुण्या धाग्यावर पुनः पुन्हा येऊन पोहोचावे लागते.
उद्बोधक चर्चा वाचताना मधेच ती संपलेली दिसते. अर्धवट विणून सोडून दिलेल्या स्वेटरसारखी.
हे असं का होतं?
अन् चांगल्याच धाग्यांवर का होतं?
समारोप नाही, सारांश नाही चर्चेचं निष्कर्षाप्रत येणं नाही.

श्या!