या प्रकाराची शरद यांनी ओळख करून दिलेली मला हवी आहे. (अजून केलेली नाही.)

या बाबतीत मला अनेक शंका आहेत. मम्मट वगैरेंच्या उदाहरणातून मला हवा तितका बोध झाला नाही. कदाचित "उत्प्रेक्षा" अलंकार कशाला म्हणत/म्हणतात यात काळानुसार फरक पडला असेल तरीसुद्धा माझ्या गोंधळात भरच पडली आहे.

(१३)किती माझा कोंबडा ऐटदार
चाल त्याची किती बरे डौलदार
शिरोभागी छानसा तुरा हाले
जणू जास्वंदी फूल उमललेले।

येथे (अशाच दुसर्‍या एका कडव्यात) अलंकार उत्प्रेक्षा असल्याबद्दल माझी बिरुटेसरांबरोबर चर्चा झाली होती. "जणू" शब्दामुळे. पण "जणू" आणि "सारखा"मधील अर्थांचा फरक मला कळलेला नाही.

त्या मानाने उत्प्रेक्षा (=बळेच उपेक्षा) हा अर्थ मला थोडासा समजतो. म्हणजे प्रत्यक्षाला गैरलागू अशा अप्रत्यक्षाच्या तपशिलाचा प्रत्यक्षावर आरोप करणे. आणि अशा प्रकारे काव्यरसपूर्ण चमत्कृती साधणे. अशा कल्पनाविलासाची सुरुवात शक्यतोवर "जणू" शब्दाने सुरू होऊ शकते हे मान्य.

(परीक्षा लिहिताना शिक्षकाला धड्याचे स्पष्टीकरण विचारू नये, असा संकेत आहे. पण "उत्प्रेक्षा" धडा गुर्जींनी अजून शिकवला नसल्यामुळे हे क्षम्य मानले जावे.)

उपमा
पहा पाखरें चरोनि होती झाडावर गोळा।
कुठें बुडाला पलीकडिल तो सोन्याचा गोळा॥

पुष्पयमक !
सुसंगति सदा घडो सुजनवाक्य कानी पडो
कलंक मतिचा झडो विषय सर्वथा नावडो।

उत्प्रेक्षा
किती माझा कोंबडा ऐटदार
चाल त्याची किती बरे डौलदार
शिरोभागी छानसा तुरा हाले
जास्वंदी फूल उमललेले।

बाकी अवघड आहे, प्रश्नपत्रिका ! :(

(३) तो शर गरवरधरसा पविसा रविसा स्मरारिसायकसा।
पार्थभुजांतरिं शिरला वल्मीकामाजि नागनायकसा॥

एका प्रत्यक्ष शराला एक-एक करून अनेक उपमाने दिलेली आहेत प्रत्येकाला "-सा"="जसा" शब्द जोडला आहे.
पहिली उपमाने समजली नाहीत किंवा पटली नाहीत.
गरवरधर - उच्च कोटीचे विष धारण करणारा, शिव?
पवि - भाल्याचे किंवा बाणाचे टोक?
रवि - सूर्य?
स्मरारिसायक - कामदेवाच्या शत्रुचा (= शंकराचा) बाण?
वल्मीकामाजि नागनायक - वारुळात नाग

संदर्भ काय? किरातार्जुनीय लढाई का?

मला येथे पहिल्या ओळीत अनुप्रासाचा हव्यास झाल्यासारखा वाटतो. दुसर्‍या ओळीतली उपमा थोडीशी आवडली की खूप आवडली याबद्दल मन दोलायमान आहे.

(२)तल्लिलेमधि तल्लीन न हो कल्लोलिनि कवि कवण तरी।
जय संजीवनी जननि पयोदे श्रीगोदे भवताप हरी॥

यात प्रकर्षाने अनुप्रास जाणवतो. पादांतीचे यमक तर आहेच.

"जननी" हे रूपक मानायला जागा आहे. (संजीवनी, भवतापहरी, हे कवीच्या दृष्टीने स्पष्ट अर्थवचन असू शकेल.)
"पयोदे" (दूध देणारी किंवा पाणी देणारी) जननीच्या सान्निध्यामुळे "दूध देणारी" हा अर्थ भासायला लागतो, पण लगेच पाणी देणारी म्हणून कळते - अपह्नुती.

हे अर्थालंकार असले तरी सर्वाधिक जाणवणारा तो अनुप्रास.

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
चार अलंकार
उपमा,उत्प्रेक्षा, रूपक आणि अपह्‌नुती या चार अलंकारांविषयी माझा ढोबळ समज पुढील प्रमाणे आहे.
या चारही अलंकारांत प्रस्तुत (उपमेय.. इथे तुरा) आणि अप्रस्तुत (उपमान..इथे जास्वंदीफूल) या दोन्ही गोष्टी असतात.(क्वचित एखादीचा लोपही असतो).या दोन गोष्टींतील साम्याच्या प्रमाणावरून चार भिन्न नांवे आहेत. कृष्णशास्त्री चिपळूणकर म्हणतात,"उपमा हीच कोणी नटी निरनिराळी सोंगे आपल्या पुढे येते आणि आपण त्या त्या प्रसंगी त्या रचनेला अलंकाराचे भिन्न नाव देतो."
*
उपमा: प्रस्तुत आणि अप्रस्तुत यांत आल्हादजनक रीतीने साम्य दाखवलेले असते. दोहोंतील भेद स्पष्ट असतो. सम,समान,प्रमाणे, परी,जैसा, सा,असे शब्द असतात.
उदा.: जास्वंदीच्या कुसुमासम हा शिरीं शोभतो तुरा।
इथे तुरा फुलासारखा दिसतो एव्हढेच म्हटले आहे. अन्यथा या दोन्ही गोष्टी भिन्न आहेत हे मान्य आहे.
*
उत्प्रेक्षा: यांत दोन गोष्टीचे साम्य अधिक गडद असते. इतके की उपमेय (तुरा) हे उपमान (फूल) असावे असा भास निर्माण होतो.यात जणो,जणूकाही,भासे, गमे असे शब्द येतात.( मात्र हे व्यवच्छेदक लक्षण नव्हे. हे शब्द असले म्हणजे हा अलंकार असेलच असे नाही.तसेच हा अलंकार असला म्हण्जे हे श्ब्द असतीलच असेही नाही.)
उदा. शिरोभागीं छानसा तुरा हाले। जणू जास्वंदी फूल उमललेले।
*
रूपक: यांत उपमेय आणि उपमान यांतील भेदच नाहीसा होतो.
उदा.: रक्तवर्ण जास्वंदफुलाचा शिरीं छानसा तुरा।
इथे कोंबड्याच्या शिरोभागी असलेला तुरा जास्वंदीचे फूलच आहे असे म्हटले आहे.म्हणजे दोघांत अभेद आहे.
*
अपह्‌नुती: यात प्रथम उपमेय स्पष्टपणे नाकारून (दडवून) त्याजागी उपमानाची स्थापना केली जाते.
न,नव्हे ,नाही असे शब्द येतात.
उदा: नव्हे लाल हा तुरा शिरावरि, जपाकुसुम हे खरोखरी।
.....................................................................................................................................................................