बदलत्या काळा सोबत संदर्भ बदलत जातात. जसे ससा कासवाची नवी व्यवस्थापनाचे धडे देणारी गोष्ट असते. दोन्ही बाजू समजून घेणे कधीही चांगलेच. डुकराने युक्ति केली ठिक आहे. पण सिंहाला/सिहिंणीला डुक्कर हे एकमेव शिकार नाही कोणत्याही वनात. तसेच आपण वृती बद्दल सुद्धा विचार करु शकतो. डुकराला सांडपाणी स्वर्ग असेल तर सिंहाला वर्ज्य. यामुळे डुकराची युक्ति कदाचित त्या काळा पुरती श्रेष्ठ असेल सुद्धा पण वृत्ती हि डुकराचीच राहते. तसेच आपण म्हणता त्या प्रमाणे दोन्ही प्राणी कळपाने राहात असतील पण डुकरांचा कळप आणि सिहांचा कळप हि तुलना पटत नाही. माझ्या माहिती प्रमाणे सिंह/सिंहिण भुकेच्या गरजेसाठीच शिकार करतात. उगाच त्रास नको म्हणून नाही. सिंहाला डुकराची शिकार अवघड नसावी. कदाचित डुकराचे नशीब जास्त चांगले असावे की सिंह भुकेने चवताळलेला नसावा. आणि सिंह- डुक्कर अशी विभाणी करुन गटबाजी होते हे ही पटत नाही. गटबाजी हा प्रत्येक प्राण्याचा नैसर्गिक गुणधर्म आहे. अनेकदा गट बनवणे आपण असुरक्षित आहोत या भावनेने सुरु होते. मग गट डुक्करांचा असो, की सिहांचा, की माकडांचा कि हत्तींचा. वनात एकमेकांसमवेत राहणे सयुक्तिक आहे की नाही हा मुद्दा सुद्धा थोडा चर्चेचा आहे. वनाचा समतोल असण्यासाठी सगळेच प्राणी असणे गरजेचे आहे. वनाचे चक्र असते हे आपल्याला माहित आहेच. वनाचे चक्र बिघडले की निसर्गाचे चक्र बिघडले आहे असे म्हणतात. अथावा उलटे. असो. हे आपले तात्विक मुद्दे. बाकी असा उपक्रम सुरु राहावा असे वाटते.

जेव्हा मी काल दुपारी मागील लेखातील काही प्रतिसाद पहात होते तेव्हा एक सुभाषित राहून राहून मनात येत होते. योगायोगाने ते पण प्राण्यावरच होते. आपल्या सांगण्यानुसार अर्थाविनाच ते इथे देत आहे.

भो भद्र कृतं मौनं कोकिलैर्जलदागमे ।
वक्तारो दर्दुरा यत्र तत्र मौनं हि शोभनम् ।।

सुज्ञांना अधिक अर्थ सांगणे न लगे.
_______________________________________________
सुन्दरी च सरला च मधुरा च एषा भाषा, आगच्छन्तु, आगच्छन्तु, आस्वादयन्तु ।

तित्तित्तारा, तित्तित्तारा, तित्तित्तारा, तित्तित्तारा, तित्तित्तारा, तित्तित्तारा, तित्तित्तारा, तोम् ।।

मनुष्य हाच सर्वात मोठा प्राणी असावा.

सर्व प्रथम उशीरा प्रतिसाद देत असल्याबाबत मी आपली जाहिर माफी मागतो. खरे तर खरडवहीतून हा संदेश दिला पाहिजे पण आपण माझे संदेश तिथे वाचतच नाही. माझ्यावर माया पातळ केली का?

आता तुमच्या उत्तराकडे जाऊ. तुमच्या इतकी माझी ज्ञानक्षमता नाही. पण म्हणून माझ्या बोलण्याचा राग धरू नये.

माझे म्हणणे इतकेच की माणूस हा प्राण्यांपेक्षासुद्धा हीन आहे असे काही सुभाषिते म्हणतात. कारण प्राणी गरजेपुरते अन्न खातात आणि माणसाची भूक मात्र अपरंपार आहे, वाघ पोट भरले असले तर समोरून हरिण गेले तरी त्याच्याकडे पहात नाही मात्र माणूस विनाकारण इतरांना त्रास देतो. म्हणून माझी विनंती की प्राणी ह्या शब्दाचा अर्थ पशु, जनावर ह्या अर्थी घ्यावा. नाहीतर माणसावरच इतकी सुभाषिते असतील की पूर्ण उपक्रम भरून जाईल.

या उदाहरणात डुकराने सांडपाण्यात उभे राहून युक्ती केली आहे ती तशी प्रशंसनीयही आहे, सांडपाण्यापेक्षा जीव महत्त्वाचा.

ही युक्ती म्हणण्यापेक्षा खरेतर डुकराचा सहजस्वभाव आहे. सिंह पाठी लागला नसतानासुद्धा डुकरे सांडपाणीच जवळ करतात. मिश्राजींनी कथेत युक्ती शब्द वापरला म्हणून मी सुद्धा वापरला.

आता, सांडपाण्याचे जनक कोण हे शोधणे वेगळी गोष्ट.

जनक शोधायची गरजच काय? ह्या कथेत तो उल्लेख अप्रस्तुत ठरेल. उगाच कथेला लांबण लागेल.

प्रत्येक प्राण्यात गुण दोष असतात. कधीतरी सिंह डुकराचे आणि डुक्कर सिंहाचे कातडे पांघरणे सहज शक्य आहे.

मी पूर्ण पंचतंत्र वाचले पण पशु आपले गुण सोडून इतरांचे गुण घेतात असे कुठेही आढळले नाही. प्रत्येक जण स्व-भावाशी प्रामाणिक असतो.

वनात एकमेकांसमवेत राहणे सयुक्तिक आहे की मी सिंह तू डुक्कर अशी विभागणी करत गटबाजी करण्यात हे प्रत्येक प्राण्याने ठरवणे महत्त्वाचे आहे. आपल्याला एखादी गोष्ट पसंत नसेल तर त्याकडे एक-दोनदा गर्जना करून झाल्यावर दुर्लक्ष करणे उत्तम. दुर्लक्ष करायचे नसल्यास समोरासमोर शिकार करावी आणि प्रश्नाची वासलात लावावी. नुसत्या गर्जना करणार्‍या सिंहाला एके दिवशी ससेही घाबरेनासे होतील.

अहो, ही बोधकथा आहे. इतर वेळी सिंह जर डुकराच्या पाठी लागला तर डुक्कराची काय बिशाद मी जिंकलो ओरडायची. जीव खाऊन तो पळतच सुटेल, सिंह कुठे आहे हे पाठी वळून पाहणार सुद्धा नाही. डिस्कव्हरीवर २-३ कार्यक्रम मी नेहेमी पाहतो. त्यात सिंह पाठी लागला तर हत्ती पण जीव खाऊन पळतात. डुकराचे काय घेऊन बसलात.

असो. ऋजु, संस्कृत पाठ्यावरील आपल्या लेखांची प्रतिक्षा आहे. ते तालिकास्वरुपातील तक्ते केवळ प्रतिसादांत न घालता वेगळ्या लेखानिशी मांडावेत. अनेकांना त्याचा उपयोग होईल.

जो हुकुम मेरे आका । आपका हुक्म सिर आंखों पर । (गेले काही वर्षात हिंदी पट्ट्यात राहिल्याचा परिणाम)

*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*

संस्कृतस्य महिमवर्णनेन नास्ति साधितम् । सततसंभाषणेन तस्य जीवनं स्थिरम् ।।

पैशाने साध्य होणारे जगात असे काहीही नाही. म्हणून बुद्धिवंताने प्रयत्‍न करून फक्त पैसाच मिळवण्याचा प्रयत्न करावा.
असा अर्थ असावा.

ही वैकल्पिक रूपे आहेत.
(पाणिनीचे सूत्र ८.४.४७ - अनचि च ।)
मी स्वतः दुहेरी उच्चारच करतो असे माझ्या लक्षात आले आहे - म्हणजे "सिद्ध्यति" असा. संस्कृतात उच्चारानुसारी लेखन करण्याची प्रथा असल्यामुळे बहुधा मी "सिद्ध्यति" असेच लिहितो. पण "सिध्यति" हे वैकल्पिक रूपही लिहिणे तितकेच योग्य. तुमच्या सोयीनुसार लिहावे.

- - - अवांतर पाल्हाळ- - -
यामुळे मागे माझी एकदा उपक्रमावरच गडबड झाली होती. संस्कृतात उच्चारानुसारी "अस्तित्व/अस्तित्त्व" अशी दोन्ही रूपे बोलता आणि लिहिता येतात. मराठीत मात्र उच्चारताना कित्येक लोक "अस्तित्त्व" असा उच्चार करतात, पण "अस्तित्व" असे एकच रूप लिहिण्यास योग्य मानले जाते. मराठीतली ही प्रथाही तशी सोयीचीच आहे. उच्चारानुसारी लिहायची लेखकाची सोय, की प्रत्येक शब्दाचे एकच रूप वाचायची वाचकाची सोय, कुठली सोय जास्त महत्त्वाची? याचे उत्तर प्रत्येक भाषेच्या परंपरेतून येते. त्यामुळे मराठी प्रथा मराठी वाचन-लेखनासाठी ठीक आहे, संस्कृत प्रथा संस्कृत वाचन-लेखनासाठी.

मराठीत शक्यतोवर "अस्तित्व" असे लिहावे - त्यामुळे अस्तित्व/अस्तित्त्व/अस्स्तित्व/अस्स्तित्त्व हे चार वेगवेगळे (पण योग्य) उच्चार वेगवेगळे शब्द म्हणून वाचण्याचा घोटाळा टळतो. पण आपल्या उच्चारावेगळे कुठले रूप "ऑफिशियल" आहे, हे मुद्दामून लक्षात ठेवण्याचा त्रास लेखकाला सहन करावा लागतो. संस्कृतात सिध्यति/सिद्ध्यति असे स्वतःच्या उच्चारानुसारी लिहावे - त्यामुळे उच्चारावेगळे लेखन कुठले अशी घोकंपट्टी लेखकाला करावी लागत नाही. पण व्यक्तिसापेक्ष कोणी "सिध्यति" लिहील, कोणी "सिद्ध्यति" लिहील, वाचताना वाचकाला ही गैरसोय सहन करावी लागते.

प्रसाधयेत =प्र + साध् ५ प.प. मात्र रुप कुठले ते लक्षात येत नाहीये. बहुदा १० आ.प. विध्यर्थ तृ.पु.ए.व.

जसे लिहिले तसे १० आ.प. विध्यर्थ तृ.पु.ए.व.आहे
पण येथे वृत्त पाळण्यासाठी "प्रसाधयेत्" असे हवे. म्हणजे १० प.प. विध्यर्थ तृ.पु.ए.व.

हे धातूचे प्रयोजक रूप आहे. ही भाषा बोली भाषा होती तेव्हा अर्थानुसार ही रूपे परस्मैपदी किंवा अत्मनेपदी वापरली जात असत. अर्थाप्रमाणे येथे अत्मनेपदी रूप यावे. पण येथे परस्मैपदी रूप आहे. संस्कृत जशी पाठशाळेत(च) शिकलेली भाषा झाली, तसे सूक्ष्म अर्थभेद हे शब्दरूपांच्या कक्षेच्या बाहेर गेलेत.

बोलीभाषा होती, तेव्हा तिचे नाव "संस्कृत" नव्हते. तिला "भाषा" म्हणत. बोलली जाते ती "भाषा" (याला आपण आजकाल संस्कृत म्हणतो), गायला जातो तो "छन्द" (यला आपण आजकाल वैदिक भाषा म्हणतो). पतंजली म्हणतात, की व्याकरण मुळीच न शिकता योग्य रीतीने भाषा बोलता येते. (वेद मात्र योग्य पाठांतराने शिकावे लागतात.) त्यामुळे त्या काळात फक्त ऐकूनही शिकण्यासारखी ही भाषा होती (म्हणजे आजकालच्या आपल्या मराठीसारखी - खास करून व्याकरण शिकण्याची मुळीच गरज नसते). पाणिनींच्या भाषावर्णनात उच्चारांच्या वर्णनाला खूप महत्त्व आहे, आणि बारीकसारीक स्थानिक फरक वर्णन करून दिलेले आहेत. शिवाय अनेक नियम आपण दिले असले तरीही प्रमाण "लोक आहेत", असे पाणिनी सांगतात. असे फक्त प्रचलित भाषेबद्दल म्हणता येते.

पुढे बोलली जाणारी भाषा बदलली तेव्हा "नैसर्गिक"="प्रकृतीने येणार्‍या" भाषांना "प्राकृत" म्हणत, संस्कारित (शिक्षणातून कळणार्‍या) भाषेला "संस्कृत" म्हणत. आजकाल "प्राकृत" शब्दाचा शब्दार्थही कालबाह्य झाला आहे. विशिष्ट काळात बोलल्या जाणार्‍या भारतीय भाषांना "प्राकृत" म्हणतात - त्याही आता "नैसर्गिक" राहिलेल्या नाहीत.

देववाणीतील् सुभाषितांचा अर्थ मायमराठीतूनही द्यावा ही विनंती.

असेच म्हणतो.

अवांतर : (धार्मिक नसूनही) संस्कृत मंत्रोच्चार ऐकायला छान वाटते. एक उदाहरण इथे.

----

उपक्रम हे मराठी संकेतस्थळ आहे याची आठवण सर्वांना असावी. या सुभाषितांचा अर्थ मराठीतून येणार असेल तर हे लेख इथे असणे सयुक्तिक वाटते. इथे संस्कृताचे जाणकार जितके आहेत त्यापेक्षा संस्कृत न जाणणारे अधिक असावेत असेही वाटते.

खरं आहे. मराठी संकेतस्थळांवर याचा प्रत्यय येतो बर्‍याचदा.

या उपक्रमातून संस्कृतमधून टोमणे मारायला चांगलं मटेरीअल मिळेल. ह घ्या**

प्राण्यांचे संदर्भ बहुतेकवेळा दुसरा कसा तुच्छ आहे हे सांगण्यासाठीच येतो. काक, पिक, गर्दभ, सिंह, उंट, कोल्हा , बैल, कुत्रा वगैरे वगैरे..

**अवांतरः (हलकेच घ्या किंवा टेक लाईट किंवा दिवा घ्या हे संस्कृताच कसं लिहिलं जातं? की संस्कृतात काही हलक्याने घ्यायचं नसतं.)

अभिजित...
ता. कर्‍हाड जि. सातारा.

मला वाटतं दिलेल्या श्लोकांत 'मृग' या शब्दाला हरीण असा विशिष्ट अर्थ नसून कुठलाही पशू असा अर्थ आहे.

एकदम पटणारे आहे!

धनंजयने मी दिलेल्या सुभाषितात दुरूस्त्या सुचवल्या होत्या त्या येथे देत आहे.

येषां न विद्या, न तपो न दानम्
ज्ञानं न शिलं न गुणो न धर्मः
ते मृत्युलोके भुवि भारभूता:
मनुष्यरूपेण मृगाश्चरन्ति ||

आत्मनो मुखदोषेण बद्ध्यन्ते शुकसारिका:
बकास्तत्र न बध्यन्ते, मौनं सर्वार्थसाधनम्

शरद कोर्डे, हे सुभाषित दिल्याबद्दल धन्यवाद.
अजानुकर्ण, सुभाषितातला प्राणी हत्ती नाहीये, हरीणच आहे.

-सौरभदा.