अणू आहेत की नाहीत? - अणुवादाचे प्राचीन खंडन (भाग १)

शाळेत असताना इतिहासाच्या पुस्तकात आपण शिकलो की प्राचीन काळात भारतातले कणाद ऋषी अणु-वादी होते. त्यावेळी अशी शंका माझ्या मनात आली, की मग त्यानंतर त्या ज्ञानाची प्रगती का नाही झाली? त्या अणुवादाचे सांगोपांग खंडन झाले, हेच त्याचे कारण. खंडन करणार्‍यांपैकी प्रखर बुद्धिमत्तेचे शंकराचार्य हे अग्रणी होते.

प्राचीन अणुवादाचे स्वरूप काय होते? त्याचे आद्यशंकराचार्यांनी कसे खंडन केले? ते खंडन आज आपल्याला पटण्यासारखे आहे का? हे सर्व विचार मनात येऊ शकतात. म्हणून मूळ स्रोताकडे जाऊन बघणे उपयोगी ठरावे. ब्रह्मसूत्रांच्या शांकरभाष्यात हे विवेचन सापडते. दुसर्‍या अध्यायातली काही सूत्रे, आणि त्यावरील भाष्य या कार्याला वाहिलेली आहेत. याला "परमाणु-जगद्-अकारणत्व-अधिकरण", म्हणजे "परमाणू हे जगाचे कारण नसल्याचे प्रकरण" असे म्हणतात (ब्रह्मसूत्रभाष्य २.२.१२-२.२.१७). प्राचीन विचारवंतांचे वादविवाद आणि विचार अभ्यास करण्यासारखे असतात. केवळ "प्राचीन" म्हणून त्यांचा नवीन विचारांशी घटस्फोट होऊ नये. शिवाय प्राचीन विचारांच्या आह्वानाला पुरला, तरच नवीन विचार स्वीकार करावा. या कारणासाठी प्राचीन अणुवाद, आणि त्याचे खंडन आजही विचारात घेण्यालायक ठरावे.

यात जुन्या काळच्या वादांचे एक चांगले वैशिष्ट्य सांगितल्यावाचून राहात नाही - सुरुवातीला शंकराचार्य थोडक्यात कणादांचे मत थोडेफार पटेल अशा पद्धतीने देतात, आणि मगच त्याचे खंडन करतात. दुसर्‍याचे म्हणणे निरर्थक आहे, अशा रीतीने चर्चा सुरू करत नाहीत. (तसा शेवट करतात ते महत्त्वाचे नाही, कारण त्यांच्या मते त्यांनी उत्तम वाद मांडला आहे, पूर्ण खंडन झाले आहे.) दुसर्‍याचे म्हणणे जवळजवळ पटेल असे सुरुवातीला मांडण्याची ही स्तुत्य पद्धत अंगीकारली तर आजचेही अनेक वादविवाद अधिक प्रगतिशील होऊ शकतील.

त्या अधिकरणाचा भावानुवाद येथे देत आहे.

-----------------------------------------
(२.२.१२)
आता परमाणु-कारण-वादाचे निराकरण होईल. तो वाद अशा प्रकारे मांडतात - कपडा वगैरे वस्तूंचे भाग असतात, त्या वस्तू स-अवयव असतात. त्या वस्तू मुळ अवयव असलेल्या धाग्यांनी वगैरे सुरू होतात. धागे वगैरे मूळ अवयव जोडून मग वस्तू तयार होते. त्याच प्रमाणे सामान्यनियम करता येतो. जे जे काही स-अवयव दिसते, ते ते त्याच्या त्याच्या संबंधित भागांनी सुरू होते, आणि ते भाग जोडून बनते. अवयवी-वस्तूचा अवयवांमध्ये विभाग जिथे थांबतो, त्याहून लहान भाग करता येत नाही ती मर्यादा पोचते, तोच परमाणू. हा जगातले सर्वकाही - डोंगर, समुद्र - स-अवयव आहे, आणि त्यामुळे त्याला सुरुवात आहे, आणि शेवट आहे. कारण नसले तर कार्य होऊ शकत नाही, म्हणून परमाणू हे जगाचे कारण आहे, असा कणाद-संप्रदायाचा अभिप्राय आहे. महाभूतांपैकी चार भूते स-अवयव आहेत - पृथ्वी, आप (पाणी), तेज, वायू. त्यामुळे चार प्रकारच्या परमाणूंची कल्पना होते. ती भूते विभागत-विभागत जातात, आणि परमाणूंपर्यंत विभाग होतो, तोच प्रलयकाळ. तेव्हा सृष्टिकाळात वायूच्या अणूंमध्ये अदृष्टामुळे कर्म उत्पन्न होते. ते कर्म ज्या अणूत आहे त्याचा दुसर्‍या अणूशी संयोग होतो. अशा प्रकारे हे सर्व जग अणूंपासून संभव होते. धाग्यांपासून जसे कापड बनते, त्याच प्रमाणे अणूंचे जे काही स्वरूप आहे, त्यापासून द्वि-अणुकांचे स्वरूप संभवते, असे कणाद-संप्रदायातले लोक मानतात.

त्याबाबत असे म्हणतो - अणू जेव्हा विभागलेल्या अवस्थेत असतात, तेव्हा अणूंचा संयोग कर्मामुळे होतो, असे जाणले पाहिजे. कर्माने युक्त झालेले धागे एकत्र आलेले दिसतात. कर्म हे कशाचेतरी कार्य आहे, त्याचे निमित्त म्हणून काहीतरी जाणले पाहिजे. असे जाणले नाही, तर निमित्त नसल्यामुळे अणूंमध्ये पहिले कर्म होणार नाही. असे जाणले, समजा, आणि जसे निमित्त नेहमी दिसते तसे, म्हणजे प्रयत्न किंवा आघात-टक्कर ते निमित्त मानले म्हणा, तर ते असंभव आहेत, म्हणून अणूंमध्ये पहिले कर्म उत्पन्न होणार नाही. त्या अवस्थेत शरीरच नाही, तर आत्म्याचा गुण असलेला "प्रयत्न" संभव नाही. शरिरात मन असते, त्या मनाचा आत्म्याशी संयोग होतो, आणि आत्म्याच्या गुणाने प्रयत्न जन्मतो. याचमुळे टक्कर हे सुद्धा दृष्ट निमित्त नकारावे लागते. कारण या सर्व गोष्टी सृष्टीनंतरच्या आहेत, आणि त्या पहिल्या कर्माचे निमित्त होऊ शकत नाहीत. आता असे मानले की अदृष्ट हे कर्माचे निमित्त आहे, तर विचारू की हे अदृष्ट आत्म्याशी संबंधित आहे, की अणूंशी? दोन्ही पर्यायांत अदृष्ट हे अचेतन असल्यामुळे अणूंमध्ये कर्माचे निमित्त असू शकत नाही. जे अचेतन आहे, ते चेतनेचे अधिष्ठान असल्याशिवाय स्वतंत्र काही करू शकत नाही आणि काही करवू शकत नाही हे सांख्यांचे खंडन करताना सांगितलेच आहे. त्या अवस्थेत आत्मा उत्पन्न झालेला नाही, त्यामुळे आत्म्याचे चैतन्य नाही. जर असे म्हटले की अदृष्ट आत्म्याशी संबंधित असते, तरीही ते अणूंच्या कर्माचे निमित्त होऊ शकत नाही, कारण त्याचा अणूंशी संबंध येत नाही. अदृष्टाने युक्त आत्म-पुरुषाचा अणूंशी संबंध येतो, असे जर म्हटले तर तसा संबंध नेहमीच येणार, आणि कर्मही नेहमीच होणार, त्याला काहीच आडथळा नाही. अशा प्रकारे कर्माचे कुठले ठराविक निमित्त नसले तर अणूंमध्ये पहिले कर्म होणार नाही. कर्म झाले नाही तर त्यायोगे होणारा संयोग होणार नाही. संयोग झाला नाही तर त्यामुळे होणारी द्वि-अणुके होणार नाहीत.

अणूंचा दुसर्‍या अणूंशी संबंध होतो तो पूर्ण अणूशी होतो की एका भागाशी होतो? जर पूर्ण अणूशी सर्वात्मक संबंध होत असेल तर जोडून वाढ होणार नाही, आणि अणुमात्रच राहील, हे दिसते त्याच्या विपरीत आहे. अणूच्या एका भागाशीच दुसर्‍या अणूचा संबंध येतो असे म्हटले, तर अणूला भाग असतात असे म्हणावे लागेल. परमाणूंना भाग केवळ आपल्या कल्पनेत आहेत असेच म्हणू. तर या केवळ कल्पित भागांशी खर्‍याखरच्या "संयोग" वस्तूचे कार्य होऊ शकणार नाही. संयोग होऊ शकला नाही तर द्वि-अणुके ही घडवलेली द्र्व्ये उत्पन्न होणार नाहीत. जसे सुरुवातीच्या सृष्टीच्या काळात निमित्त नसल्यामुळे संयोगकर्म संभवत नाही, त्याच प्रकारे, महाप्रलयाच्या वेळेला निमित्त नसल्यामुळे अणूंचा विभाग होण्याचे कर्म संभवत नाही. त्याही ठिकाणी कुठलेही नियत किंवा अनियत दृष्ट असत नाही. अदृष्टही भोग घेता यावा यासाठी आहे, प्रलय व्हावा याकरिता नाही - निमित्त नसल्यामुळे संयोग होण्यासाठी किंवा वियोग होण्यासाठी अणूंचे कर्म संभवत नाही. संयोग आणि वियोग संभवणार नाही म्हणून सृष्टी आणि प्रलयही होऊ शकणार नाही. म्हणून परमाणू-कारण-वाद चालणार नाही.
(क्रमशः)
-----------
या लेखाबद्दल करण्यासारखी चर्चा ही :
१. कणादांनी अणू असल्याचे मत मांडले आहे. ते मत पटण्यासारखे आहे का?
२. शंकराचार्यांनी अणू नाहीत म्हणून खंडन दिले आहे. ते तुम्हाला तार्किकदृष्ट्या पटते का?
३. शक्यतोवर प्राचीन ग्रंथ वाचताना आपण त्याच्यानंतर लागलेले शोध मनात आणत नाही - मन त्या दृष्टीने स्वच्छ केले तर कणाद आणि शंकर यांच्यापैकी कोणाचे पटते?
४. आता आपल्याला जे काही शाळेत भौतिक-रसायनशास्त्र शिकवले आहे, ते माहीत आहे, असे समजा. कणादांच्या आणि शंकरांच्या विचारांचा आपण काय अर्थ लावू शकतो?

(शंकराचार्यांनी अणू नसल्याची अन्य प्रकारची खंडने सूत्र १३-१७ च्या भाष्यात केली आहेत. ती अनियतकाळाने क्रमशः देत राहीन.)

अणू आहेत की नाहीत? - अणुवादाचे प्राचीन खंडन (भाग २)

पुढील दोन सूत्रांचे भाष्य येथे देत आहे. पण मागच्या भागात असे लक्षात आले की वाचकांचे काही गैरसमज होते. त्याचे काही प्रमाणात सुरुवातीलाच निराकरण व्हावे.

काही उपक्रमींना वाटले की वैशेषिकांच्या अणुवादात नास्तिकत्व होते, ज्याचा शंकराचार्य विरोध करत होते. हे लक्षात असू द्यावे, की वैशेषिक हे नास्तिक नव्हेत. वैशेषिक हे एक आस्तिक तत्त्वज्ञान आहे. कणाद-संप्रदायाचे लोक वैदिक धर्म मोडू इच्छित होते, असा काही गैरसमज मागील लेखाच्या अनुषंगाने झालेल्या चर्चेत जाणवला. तो विचार बरोबर नाही. वैशेषिक हे वैदिक धर्माचे समर्थक होते. "शंकराचार्यांनी वैदिक धर्म वाचवला" असा इतिहास आपण वाचला असल्यामुळे हा गैरसमज होत असेल का? पण त्या इतिहासाचा हा अर्थ घेऊ नये की शंकराचार्यांनी ज्यांचे-ज्यांचे खंडत केले, ते सर्व वैदिक धर्म बुडवायला निघाले होते. या लेखमालेत जे अधिकरण दिले आहे, त्याच्या आधीच्या एका अधिकरणात शंकरांनी सांख्य मताचे सांगोपांग खंडन केले आहे. आणि भगवद्गीता वाचलेल्यांना हे ठाऊक आहे, की त्यात सांख्ययोगाचे मंडन केले आहे, खंडन नव्हे. म्हणूनच शक्यतोवर शंकरांच्या म्हणण्याला कुठलाही वैदिक-धर्म-रक्षक अर्थ जोडू नये. या अधिकरणात वादविवाद करणारे दोन्ही पक्ष वैदिकच आहेत.

अनेक वाचकांना शंकराचार्यांची भूमिका "ऊर्जे"शी संबंधित वाटली, आणि वैशेषिकांची भूमिका ऊर्जा नकारणारी होती, असे वाटले. या गैरसमजाचे मूळ मला नेमके समजू शकले नाही. काही वाचक "ऊर्जा" शब्दाचा आधुनिक अर्थ लावत असल्याची शंका येत आहे. या आधुनिक कल्पनेचा ओढूनताणून संबंध लावायचाच असेल तर तो वैशेषिकांना सहज लागतो. आधुनिक "ऊर्जा" म्हणजे कार्याची राशी. क्रिया, क्रियाशीलता या गोष्टी वैशेषिकांना मान्य होत्या. प्रलयकाळात ही क्रियाशीलता "अदृष्ट" नामक तत्त्वात असते. त्यातील "क्रिये"शी संबंध येऊनच अणूंचे समूह एकत्र येतात. या कल्पनेत "आधुनिक" "ऊर्जा" कल्पनेचा संदर्भ लावायचाच तर लागतो. शंकरांची चेतना ही वेगळी. शंकरच तो वेगळा अर्थ समजावून सांगतात : "...आत्म्याचा गुण असलेला "प्रयत्न" संभव नाही. शरिरात मन असते, त्या मनाचा आत्म्याशी संयोग होतो, आणि आत्म्याच्या गुणाने प्रयत्न जन्मतो. ... चेतना... टक्करमध्ये नाही..." (मागच्या भागात.)

आधुनिक "ऊर्जा" टक्करेमध्ये असते. त्याचा "चेतने"शी संबंध लावणे म्हणजे शंकराचार्यांचे स्वतःचे मत आव्हेरणे होय. शक्यतोवर आधुनिक कल्पना शंकरांच्या किंवा कणादांच्या तोंडी घुसडण्याचा मोह आपण टाळला पाहिजे.

"भावानुवाद" म्हणून माझी मते घुसडली न जावी, अशी काळजी घेतली आहे. पण पल्लेदार वाक्ये तोडताना पूर्वीचे संदर्भाचे शब्द प्रत्येक छोट्या वाक्यात पुन्हा-पुन्हा घालावे लागलेत. त्यामुळे अनुवाद शब्दशः राहिलेला नाही, म्हणून त्याला "भावानुवाद" म्हटले आहे. संस्कृत पाठ्य येथे उपलब्ध आहे :
डीएलआय दुवा (Alterna Tiff पाने २३९ पासून पुढे. विसुनाना यांस धन्यवाद.)
एक इंग्रजी भाषांतर येथे दिसते :
इंग्रजी दुवा
काही लोकांना ते सोपे जावे. पण हे लक्षात असू देणे, की कधीकधी संस्कृतातला शब्द जसाच्यातसा मराठीत अनुवाद म्हणून येऊ शकतो, इंग्रजीत मात्र अर्थ कधीकधी थोडासा ढोबळ असतो.

भावानुवाद पुढे चालू.

--------
२.२.१३
(समूह-भाव मानला तर त्याच्याशी समान "अनवस्थिती" होते. )
समूह-भाव मानला तरी त्यांचा अभाव होतो, या अणुवादाच्या निराकरणाबद्दल हे आहे. तुम्ही (वैशेषिक) असे मानता : "दोन अणूंचे द्वि-अणुक जेव्हा निर्माण होते, ते दोन अणूंपेक्षा अत्यंत वेगळे असते - द्वि-अणुक म्हणजे अणूंचा समावेश करणारा समूह असते." अणूंना कारण मानून ही अशी कल्पना केली जाऊ शकत नाही. ते कसे? त्या कल्पनेचे आदल्या एका कल्पनेशी साम्य होते. एका कल्पनेतून दुसरी कल्पना निघत राहिल्यामुळे तर्काची अवस्था स्थिर होत नाही (अनवस्थिती होते).

अनवस्था या प्रकारे होते : अणूंपेक्षा अत्यंत वेगळे असलेले हे द्वि-अणुक समूह-भावाच्या खास गुणधर्मांमुळे उत्पन्न होते. त्याच्या आदल्या पायरीशी हे साम्य बघावे - "समूह-जोडणारा-संबंध" याचे गुणधर्म अणूंपेक्षा खूप वेगळे असतात, त्या "संबंधा"ला अणूशी जोडण्यासाठी आणखी एक वेगळा "अणूंशी-संबंध-जोडणारा-संबंध" मानावा लागेल. मग ते संबंध एकमेकांशी जोडण्यासाठी आणखी संबंध मानावा लागेल. ही "अनवस्था" आहे, म्हणजे एकापाठीमागे एक करत तर्क स्थिर होऊच शकणार नाही. पण (वैशेषिक म्हणतात) "अणू एकासारखे एक असतात. फक्त समसमान असलेल्या वस्तू एकत्र येतात समूह-भाव आम्ही मानतो. समूहात असा भाव नित्यच असतो. असंबद्ध गोष्टींना किंवा संबंधांना एकमेकांशी जोडणारा असा कुठला वेगळाच प्रकार इथे नाही. म्हणजे तर्काच्या समानतेने एकापाठीमागे एक तर्क जात नाहीत. कुठलाच स्थिर तर्क नाही अशी अनवस्थाही येत नाही." तर तसे नाही म्हणता येत. नाहीतर कुठल्याही दोन वस्तूंमधला संयोगही असलाच म्हणावा लागेल. तिथेही संयोग नित्य आहे, संबंधाची गरज नाही, असे मानावे लागेल. जसा वस्तूंमधला संयोग कुठल्या संबंधामुळे होतो, तो वेगळा "संबंध" मानावा लागतो, तसा समूहसुद्धा कुठल्या वेगळ्या "संबंधा"मुळे होतो. वैशेषिक म्हणतील की "दोन वस्तूंतला संयोग हा एक वेगळा गुण आहे, तिथे कुठलातरी वेगळा संबंध लागतो. समूह होणे हा काही वेगळा गुण नव्हे, म्हणून त्याला वेगळा संबंध लागत नाही." असे म्हणणे योग्य नाही. गुण असल्याचा मुद्दा येथे प्रस्तुत नाही. म्हणून "समूह" असा काही आहे, असे म्हणणार्‍यांना अनवस्थाप्रसंग येतोच. अनवस्था जर होणार असेल तर सगळे काही असिद्ध होते, आणि दोन अणूंचे द्वि-अणुक उत्पन्न होणारच नाही. म्हणूनसुद्धा परमाणु-कारण वाद उपपन्न होत नाही.

२.२.१४
(नित्यत्वामुळे)
अणू हे चार वेगवेगळ्या प्रकारे असू शकतात. (१) त्यांचा स्वभाव "प्रवृत्ती"चा असू शकतो (म्हणजे ते स्वगुणधर्मानेच क्रियाशील असतात), (२) त्यांचा स्वभाव "निवृत्ती"चा असतो (म्हणजे ते स्वगुणधर्माने निष्क्रिय असतात), (३) त्यांचा स्वभाव दोन्ही क्रियाशील-निष्क्रिय असा असू शकतो, किंवा (४) त्यांचा स्वभावात दोन्हीपैकी काहीच नाही, असे असू शकते. या चार पर्यायांवेगळा कुठलाच पर्याय राहात नाही. आणि चारही प्रकार चालणार नाहीत. अणू स्वभावतःच क्रियाशील असतील, तर नित्यच क्रियाशील राहातील आणि प्रलय होऊच शकणार नाही, असा प्रसंग येईल. अणू स्वभावतःच निष्क्रिय असतील, तर नित्यच निष्क्रिय राहातील, आणि सृष्टीच होऊ शकणार नाही. त्यांचा सक्रिय आणि निष्क्रिय असा दुहेरी स्वभाव अंतर्गत विरोधामुळे शक्य नाही. सक्रिय-निष्कियपैकी कुठलेच नाही, असे मानले तर प्रवृत्ती आणि निवृत्ती "अदृष्टा"त आहेत असे मानावे लागेल. निमित्त म्हणून अदृष्ट अणूंच्या नेहमीच जवळ असेल, म्हणजे अणू नेहमीच सक्रिय असतील. अदृष्ट नेहमी जवळ नसेल तर अणू अधीच सक्रिय असणार नाही असा प्रसंग येईल.म्हणूनही परमाणु-कारणवाद चालणार नाही.
------------

चर्चेस मुद्दे :
१. येथे शंकराचार्य "अनवस्था" ही कल्पना उपस्थित करतात. "अनवस्था" म्हणजे तोच तर्क एक पायरी मागेही लागू होणे, अशा पायर्‍या मागेमागे जात तर्क कधीच स्थिर न होणे. या कल्पनेला इंग्रजीत "इन्फिनिट रिग्रेस" असे म्हणतात. अनवस्था उत्पन्न करणारे तर्क आपल्या अनुभवातले आहेत. ४-५ वर्षांच्या लहान मुलांचा तो खेळ असतो - "आई-बाबा, आकाश निळे का असते?" आई-बाबा काही "अमुक" उत्तर देतात. मग बाळ पुन्हा "मग 'अमुक' का असते?" असे जेव्हा प्रत्येक पायरीवर करायला लागते, तेव्हा लवकरच आपल्याला लक्षात येते, या बाळाचे "पण ही पुढची पायरी का?" म्हणजे अनवस्था आहे.

अनवस्थेचा मुद्दा सांगून करून अणू-समूह=द्वि-अणुक होऊच शकत नाही, असे शंकर म्हणतात. त्यांचे म्हणणे तुम्हाला पटते का?

२. (वैशेषिकांचे अणू, किंवा अदृष्ट सक्रिय असतील-नसतील वगैरे शंकर म्हणतात. म्हणजे कोणा वाचकाला असे वाटत असेल की वैशेषिकांच्या पाशी "ऊर्जा" नाही, शंकर "ऊर्जा" असावी म्हणून खंडन करत आहेत, तर त्यांनी शंकरांचे शब्द नीट समजावून घ्यावेत.) शंकरांनी सक्रिय-निष्क्रिय वगैरे चार पर्याय दिले आहेत. पण "कधीकधी सक्रिय आणि कधीकधी निष्क्रिय" हा पर्याय दिलेला नाही. हा पर्याय द्यायला हवा होता काय? जे काही सक्रिय किंवा निष्क्रिय असेल ते नेहमीच असेल, नित्यच असेल, असे ते म्हणतात. हे सूत्र पटल्यास-न पटल्यास त्याची चर्चा करावी.

------
पहिल्या भागाचा दुवा

अणू आहेत की नाहीत? - अणुवादाचे प्राचीन मंडन (भाग ३)

अणुवादाच्या खंडनाच्या ऐवजी यावेळी अणुवादाचे एक प्राचीन समर्थन आहे ते देत आहे.

मागील भागांचे दुवे
अणू आहेत की नाहीत? - अणुवादाचे प्राचीन खंडन (भाग १): ब्रह्मसूत्र २.२.१२ वरचे शांकरभाष्य
अणू आहेत की नाहीत? - अणुवादाचे प्राचीन खंडन (भाग २): ब्रह्मसूत्र २.२.१३ आणि २.२.१४ वरचे शांकरभाष्य

मागच्या दोन भागांत जी खंडने दिली होती त्यांच्याशी पुढील समर्थने पडताळावीत. हा उतारा न्यायसूत्रातील वात्स्यायनभाष्याचा आहे. त्यात अणुवादाविरुद्ध दोन वेगवेगळे मुद्दे (त्यांच्या दृष्टीने) पराजित केलेले आहेत.

"काहीच नाही असे मानणारा" अणूंविरुद्ध हे मुद्दे मांडतो.

पहिला मुद्दा मागील भागांशी संबंधित नाही, पण रोचक आहे. दुसरा मुद्दा शंकरांनीही मांडलेला आहे. (न्यायसूत्रे शंकरांच्या पूर्वीची होत. त्यामुळे हा मुद्दा शंकरांचा म्हणून खंडित केलेला नाही, तर "काहीही नाही असे मानणार्‍याचा" म्हणून खंडित केलेला आहे.)

शंकरांनी भाग १ मध्ये केलेले खंडन तर्कशुद्ध होते, पण अपूर्ण होते, असे मत मी तिथे मांडले होते. त्या अपूर्णतेचा पुरेपूर फायदा येथे घेतलेला आहे. भाग २ मध्ये शंकरांनी "अनवस्थिती"चा मुद्दा उपस्थित केला होता. (म्हणजे जर अणू एकमेकांना जोडायचे असतील तर कुठलातरी संबंध कल्पावा लागतो, तो संबंध अणूशी जोडायला आणखी एक संबंध कल्पावा लागतो, ... आणि अशा तर्‍हेने तार्किक कल्पना एकमागे एक वाढतच जातात, त्यांचा अंतच होत नाही.) ही तर्कातून तर्क निघून "अनवस्थिती" होते, म्हणून अणूंचा समूह जोडला जाणारच नाही, वगैरे वगैरे.

"अनवस्थिती"चा मुद्दा घेऊन न्यायसूत्रे शंकरांचे प्रथम खंडन हाणून पाडतात. हेच शंकरांच्या प्रथम खंडनातील अपूर्णत्व, आणि त्यामुळेच त्यांचा तर्क "सिद्ध" होत नाही. कारणांपाठीमागे कारणे शोधणार्‍या सर्वांचीच अनवस्थिती होते. कणाद-नैयायिक कुठल्या एका कल्पनेपाशी येऊन "ही शेवटची तार्किक कल्पना, हेच अंतिम कारण" म्हणून थांबतात. शंकर "त्या विशिष्ट ठिकाणी थांबू शकत नाही", इतकेच खंडन देतात. ते कारण-शोधनात अनवस्थेचा उल्लेख करत नाहीत, हे आश्चर्यकारक आहे, पण त्यांच्या दृष्टीने आवश्यकही आहे : ते वेगळ्या कुठल्या ठिकाणी, वेगळ्या कुठल्या मार्गाने जातात, आणि "ही कल्पना शेवटची, हे अंतिम कारण" म्हणून थांबतात.

अनवस्थेचा न उल्लेख करण्याची त्रुटी सोडल्याने, शंकरांच्या उत्तम वादात भगदाड पडते. कारण-शृंखलेत अंत केला नाही तर सर्वांनाच अनवस्था प्रसंग येतो, हे नैयायिक सांगतात. मग कोणीच काही बोलू शकणार नाही. तर अनवस्था टाळायची असेल तर कारण-शृंखला अणूंपाशी थांबवली तर काय वाईट?

न्यायसूत्रभाष्य आणखी एक प्राचीन कोड्याचा उल्लेख करते, ते अगणित संख्यांच्या बेरजेबद्दल आहे. गणिताच्या दृष्टीने हा फार विचारवंतांना पडलेला विचार आहे. ते गणित हल्लीहल्ली १९व्या शतकात सोडले गेले.

---------------------------------------------------------------------

(अणूबद्दल) "काहीच नाही" असे मानणारा आता म्हणतो :

(सूत्र) त्याच्या आतमध्ये आकाश/अवकाश भिनले असल्याकारणाने तो उत्पन्न होणार नाही. न्या. सू. ४.२.१८
तुम्ही म्हणता तसा कुठला अवयव नसलेला, शाश्वत अणू उत्पन्नच होणार नाही. का? आकाशाने भिनल्यामुळे. आत-बाहेर अणूमध्ये आकाश=अवकाश समाविष्ट असते, म्हणजे भिनलेले असते. आकाश त्यामध्ये शिरल्यामुळे तो अणू स-अवयव असतो. स-अवयव असतो म्हणून शश्वत नसतो.

(सूत्र) नाहीतर आकाश=अवकाश सर्वत्र नाही. न्या. सू. ४.२.१९
"आकाश अणूत भिनले नाही" असे म्हणावे तर आकाश सर्वत्र नाही असे मानण्याचा प्रसंग येईल.

(टीप : आक्षेपाचे उत्तर)
(सूत्र) आत आणि बाहेर, हे कार्यद्रव्याबद्दल (बनवलेल्या वस्तूबद्दल) कुठल्यातरी अन्य कारणाच्या (बनवणार्‍या वस्तूच्या) संदर्भात असते. ही बनवलेली वस्तू नसल्यामुळे, आत-बाहेर या कल्पनाच नाहीत. न्या. सू. ४.२.२०
"आत" म्हटले की कारण (घटक) द्रव्याने झाकलेला कुठला अन्य घटक, असा अर्थ निघतो. तो अर्थ बनवलेल्या वस्तूंबाबतच संभवतो. अणू हा घटकांनी बनवला नसल्यामुळे, त्याच्या बाबतीत "आत" संभवत नाही. बनवलेली वस्तू नसल्यामुळे परमाणूच्या "आत" आणि "बाहेर" या कल्पनाच नसतात. अणूंनी बनवलेल्या वस्तूंनाच ही कल्पना लागू आहे. ज्याच्याहून लहान असे काही नाही, त्याला परमाणू म्हणतात.

(टीप : या मुद्द्याचे आणखी सखोल खंडन करता यावे, म्हणून "आकाश म्हणजे काय" याविषयी थोडक्यात माहिती देतात, आणि त्या माहितीच्या जोरावर तपशीलवार खंडन करतात. -धनंजय)
(सूत्र) ध्वनी भिनणे, संयोग होणे, यामुळे ते सर्वगामी आहे. न्या. सू. ४.२.२१
ध्वनी जिथे कुठे का उत्पन्न होवो, तो आकाशात भरून जातो, आणि त्याच्या सहार्‍याने राहातो. मने, परमाणू, त्यांच्यापासून बनलेली कार्यद्रव्ये आकाशातच निष्पन्न होतात. आकाशापासून वेगळे झालेले कुठलेही मूर्त द्रव्य उपलब्ध नाही. म्हणून "सर्वत्र नसलेले" असे आकाश असूच शकत नाही.

(सूत्र) ढवळले न जाणे, आडथळा न होणे, आणि सर्वत्र भिनलेले असणे, हे आकाशाचे गुणधर्म आहेत. न्या. सू. ४.२.२२
काठीने पाणी ढवळले जाते, आणि काठी पाण्यावर मारली तर आडथळा जाणवतो. पण आकाशातून हलणार्‍या वस्तूने ते ढवळले जात नाही, आणि त्याला आपटणार्‍या वस्तूसाठी ते आडथळा होत नाही. असे कसे? कारण त्याला अवयव नाहीत. हलणार्‍या किंवा आदळणार्‍या वस्तूला रोखत नाही, आणि ती क्रिया करणारा जो गुण आहे, त्याचा प्रतिबंध करत नाही. असे का? कारण आकाशाला "स्पर्शण्या"चा गुणधर्म नसतो. स-अवयव, स्पर्श-गुण असलेल्या पदार्थांमध्येच आडथळा जाणवतो. ते गुणधर्म नसल्यास अशी काही कल्पना केली जाऊ शकत नाही.
"अणूचे अवयव 'अणूंपेक्षाही अणू' असल्याचा प्रसंग येईल म्हणून अणू हे बनवलेले द्र्व्य असू शकत नाही."
अणू स-अवयव आहे असे म्हटले, तर अणूचे अवयव 'अणूपेक्षाही अणू' असल्याचा प्रसंग येईल. असे का? बनवणार्‍या घटकांच्या आणि बनवलेल्या वस्तूच्या आकारमानामध्ये फरक दिसल्यामुळे. म्हणून अणू हे बनवलेले कार्य-पदार्थ असू शकत नाहीत. बनवणार्‍या घटकांच्या विभाजनामुळे बनवलेल्या कार्य-वस्तू शाश्वत नसतत. आकाश भिनल्यामुळे नव्हे. मातीचे ढेकूळ भाग वेगवेळे पडल्यामुळे अशाश्वत असते, त्यात आकाशाचा समावेश असल्यामुळे नव्हे.

(पुढची दोन सूत्रे आक्षेपकर्त्याची आहेत.)
(सूत्र) मूर्त वस्तूंना आकार असतो, म्हणून त्यांना अवयव असतात. न्या. सू. ४.२.२३
मर्यादित, स्पर्शगुण असलेल्या वस्तूंनाच आकार असतो - म्हणजे त्रिकोण, चौरस, गोळा, वगैरे. अवयवांच्या रचनेने आकार प्राप्त होतो. अणू गोलाकार असतात, म्हणून त्यांना अवयव असतात.

(सूत्र) आणि संयोग झाल्यामुळेही. न्या. सू. ४.२.२४
आगल्या-मागल्या अणूंच्या मध्ये असलेला अणू त्या अलीकडच्या-पलिकडच्या अणूंच्या मध्ये आडथळा बनून असतो. त्यावरुन असे अनुमान करता येते, की तो अलीकडच्या भागाने अलीकडच्या अणूशी संपर्क करतो, आणि पलीकडच्या भागाने पलीकडच्या अणूशी संपर्क करतो. अलीकडचा भाग आणि पलीकडचा भाग म्हणजे अवयवच होत. त्याच प्रकारे सर्व दिशांनी अणूचा कशाकशाशी संपर्क येतो, ते सर्व दिशांचे भाग अवयवच.

(पुढचे न्यायसूत्र सांगण्यापूर्वीच वात्स्यायन आक्षेपाचे खंडन करणारे भाष्य सुरू करतात.)
"मूर्त वस्तूंना आकार असतो, म्हणून त्यांना अवयव असतात" याबद्दल बोललो आहोत. ते काय? विभाग करता-करता आणखी लहान भाग करता येत नाहीत, त्या ठिकाणी अणू प्राप्त होतो. अणूचे अवयव 'अणूंपेक्षाही अणू' असल्याचा प्रसंग येईल म्हणून अणू हे बनवलेले द्रव्य असू शकत नाही.

आणि पुन्हा इथे जे म्हटले आहे, की अणू संयोग करतात, तेव्हा स्पर्श-करून आडथळा बनतात, तो स्पर्श पूर्ण अणूला व्यापक नसल्यामुळे अणूचे भाग विभागता येतात, त्याच्याबद्दल हे बघा. येथे म्हटले आहे, की स्पर्श-गुण असलेला अणू अन्य स्पर्शगुण असलेल्या अणूंच्या मध्ये येत असल्यामुळे तो आडथळा बनतो, भाग असल्यमुळे नव्हे. विभाग करता-करता आणखी लहान भाग करता येत नाहीत, त्या ठिकाणी अणू प्राप्त होतो. अणूचे अवयव 'अणूंपेक्षाही अणू' असल्याचा प्रसंग येईल म्हणून अणू हे बनवलेले द्रव्य असू शकत नाही.

मूर्त वस्तूंना आकार असतो, आणि स्पर्श-गुण असलेल्या वस्तू संयोग करू शकतात, या कल्पनांना लक्ष्य बनते ते पुढील सूत्र -

(सूत्र) अनवस्था निर्माण होते, आणि अनवस्था निर्माण करणारे वाद योग्य नव्हेत, म्हणून हा अणूवादाचा प्रतिषेध नव्हे. न्या. सू. ४.२.२५
जे काही मूर्त आहे, आणि जे काही संयोगक्षम आहे, ते सर्व स-अवयव आहे असे म्हटले तर अवयव पडतच राहातील, आणि तर्काला स्थिर स्थिती कधीच येणार नाही, अशी अनवस्था उत्पन्न करणार्‍या या कुशंका आहेत. अनवस्था हीच खरोखर असेल, तरच हे दोन तर्क खरे असतील. (आणि हे ठीक नाही.) त्यामुळे अणूंना अवयव नाहीत, या गोष्टीचा वरील दोन तर्कांनी प्रतिषेध होत नाही. वस्तूचा विभाग करता-करता विभागाची प्रक्रिया संपणारच नाही, आणि प्रलयकाळच येऊ शकणार नाही, असे होईल. अनवस्था होऊ दिली, तर हरेक प्रकारच्या वस्तूचे अनंत अवयव होतील, आणि त्यांची वेगवेगळी मोजमापे मानता येणार नाहीत, त्यांचे वेगवेगळे गुरुत्व मानता येणार नाही. परमाणूंच्या अवयवांच्या विभागानंतर स-अवयव वस्तू आणि त्याच्या अवयवाचे समान मोजमाप होऊ लागेल.

---------------------------------------------------------------------

चर्चेसाठी विषय :
१. जाता जाता सूत्रांनी अणूंची व्याख्या दिली आहे :
"ज्याच्याहून लहान असे काही नाही, त्याला परमाणू म्हणतात."
"आत/बाहेर...कारण (घटक)..."
शंकरांनी कणादांची म्हणून जी अणूची व्याख्या दिली आहे, ती नैयायिकांशी मिळतीजुळती आहे का? दोन मुद्दे : १. भाग पाडण्याची परिसीमा. २. कारण (घटक) या अर्थी (आठवा: शंकरांनी कपडा-धागे हा दाखला वापरला होता.)

२. आकाश=अवकाशाचे भागच नाहीत. ते सर्वत्र असले तरीते कशाला छेद देत नाही. छेद देत नाही, म्हणून भाग पाडत नाही. न्यायसूत्र म्हणत आहे, की अणूपेक्षा लहान अवकाश आपल्या कल्पनेत येऊ शकले, म्हणजे काही अणूला छेद देऊन भाग पडत नाही. हे तुम्हाला पटते का?

३. अनवस्था उत्पन्न करणारे वाद योग्य नसतात, कारण कुठलीतरी स्थिती कधीतरी झालेली असते (उदाहरणार्थ : प्रलय). म्हणून अनवस्था हीच अव्यवस्थित आहे. अनवस्था उत्पन्न करणारा वादच ग्राह्य नाही. म्हणून कुठेतरी भाग पाडणे थांबवता येते. तोच अणू/परमाणू. हा वाद पटण्यासारखा आहे का?

४. अणूंचे भाग हा मुद्दा शंकरांनी जवळजवळ सुरू करून अनवस्थेपर्यंत नेला नाही (भाग १ मध्ये). न्यायसूत्रात शंकरांचा तो वाद अनवस्थेपाशी पोचतो हे दाखवले. शंकरांनी तो तिथपर्यंत का पोचवला नाही?

५. मात्र "समुह-भाव/संबंध/अनवस्था" हा वाद (भाग २ मधला) हा शंकरांनी अनवस्थेपर्यंत का पोचवला? न्यायसूत्रांनी अनवस्था-गामी वादांविरुद्ध प्रतिपादन केले आहे. त्या विचाराने शंकरांचा (भाग २ मधील) अनवस्था मुद्दाही निपटतो का?

६. अनवस्थित वाद तुमच्या व्यवहारात जेव्हा होतात तेव्हा तुम्ही काय करता? जर मूल "आई, अमुक का?" "मग तुझे कारण का?" "तुझ्या कारणाचे कारण का?"... अशी अनवस्था असलेली कारणे विचारत राहातात, तर तुमचे शेवटचे उत्तर काय असते?

७. "हरेक प्रकारच्या वस्तूचे अनंत अवयव होतील, तर त्यांची वेगवेगळी मोजमापे मानता येणार नाहीत, त्यांचे वेगवेगळे गुरुत्व मानता येणार नाही. परमाणूंच्या अवयवांच्या विभागानंतर स-अवयव वस्तू आणि त्याच्या अवयवाचे समान मोजमाप होऊ लागेल." हे विधान तुम्हाला पटते का? गणिताच्या दृष्टीने?